60 yıllık bir göç hikayesi! Misafirlikle başladı konut sahipliğine ulaştı
Fatma G. Kabasakallı – 30 Ekim 1961 yılında, Türkiye ile Almanya içinde kopmaz bir bağ oluşturan bir “göç” köprüsü kuruldu. 1961 yılında İstanbul’un Sirkeci tren garında bavullarla başlayan 3 günlük seyahat, 11. Peron olarak da anılan Münih Bahnhof’ta, gelen çalışanlar için özel olarak kullanılan durakta son buluyordu.
Almanya’dan bir davetle başlayan Türklerin evvel konuk personel, daha sonra göçmen statüsündeki Almanya kıssası, 60. yılında Türklerin bugün 3 milyonluk nüfusuyla Almanya’da “ev sahibi” yahut yerli” olduğu bir kuşağa kadar ulaştı. Konuk emekçiler, emeklerini verdikleri, her türlü zorluğu yaşadıkları yeni bir vatan sahibi oldular: Evvelce “acı vatan”dı ismi, artık ise “ikinci vatan”! Bugün dördüncü kuşağın yaşadığı, milletvekili, atlet, dünyaca ünlü bilim insanları yetişen Almanya’nın mesken sahibi oldular. Geçmişin acıları, bugünün entegrasyon süreci derken, geride her iki ülkede büyük dönüşümlere sebep olan 60 yıllık bir göç seyahati bıraktılar.
Türkiye ile Almanya içinde yapılan işgücü muahedesinin 60. yılı, her iki ülkede bir hayli aktiflikle kutlanırken, İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Goethe Enstitüsü’nün iş birliğinde bir dizi aktifliğin yanı sıra, yesyeni bir kitabın da lansmanı yapıldı. Koordinatörlüğünü Almanya’da epey uzun müddettir gazetecilik yapan Murat Tosun’un yaptığı “Misafir, Göçmen, Yerli: Almanya’ya İşgücü Göçünün 60’ıncı Yılı” isimli kitap, insan kıssalarının yanı sıra fotoğrafları ve uzman görüşleriyle tarihe not düşüyor. Türkiye’nin Almanya’ya göçü ve tesirlerini aslında yeni yeni keşfetmeye başladığını belirten Murat Tosun, “Türkiye, Almanya’da yaşayan Türklerin hem ekonomik tıpkı vakitte milletlerarası imaj açısından artı pahalarını nispeten yeni görmeye başladı. Bugün Hasret Türeci ve Uğur Şahin çıktı, Türkiye de bundan gurur duydu. Lakin Almanya’daki Türklerin Türkiye’ye ekonomik katkısı 60 yıldır artarak sürse de bu pek bilinmiyor. Çok yüzeysel olarak kişi başına bin dolar üzere bir ekonomik katkı hesaplaması yapılıyor. Ben bunun daha ötesinde olduğunu düşünüyorum. İkincisi ise, artık Türkiye’nin mülteci problemiyle başlayan bir göçmen sorunu var. Bu gelenler sonrasındasında yerli olmaya başlayacaklar. Kitabımızın ana konusu da oydu. 1961’de konuk olarak başlayan öykü, evvel göçmen daha sonra yerli olmaya dönüştü. Türkler 60 yılda Almanya’nın ayrılmaz bir kesimi haline geldi. Türkiye de mültecilerle başlayan bu süreci ileriki senelerda kuvvetli bir biçimde hissedecektir” dedi.
‘Bir muvaffakiyet hikâyesidir’
Türk İşgücü Anlaşması’nın yıl dönümünde Almanya’nın büyük etkinlikler yaptığına dikkat çeken Tosun, Angela Merkel’in göç eden birinci jenerasyona Talisman mükafatı vermesinin değerini vurguluyor. Ayrıyeten Almanya Dışişleri Bakanlığı’nın Ergün Çağatay’ın fotoğrflarıyla düzenlediği stantlar, iki kültürün beraberliğini yansıtan, Almanya Cumhurbaşkanı’nın da katıldığı bir epeyce aktifliğin bilhassa bu sene dikkat çektiğini belirtti. Tosun “Almanya, göç ülkesi olduğunu kabul etmeyen bir ülkeydi. Alman devleti, 2000’lerden daha sonra bu hususta paradigma değişikliğine gitti. Almanya’nın göç ülkesi olduğu kabul edildi. Olağan kamuoyunun da bunu kabul etmesi gerekiyordu. Bunun için ahenk dorukları hayata geçirildi ve olumlu örnekler ön plana çıkarılmaya çalışıldı. Bana nazaran bunun iki niçini var: Göç aykırılığı ve çok sağ, ırkçılığı körüklüyordu. Bunun önüne geçmek için göç ülkesi olma gerçekliğinin kabul edilmesi gerekiyordu. İkincisi ise ekonomik açıdan Almanya’nın gelecekte de nitelikli göçe gereksinimi olduğu açık ve toplumu buna hazırlamak gerekiyor. Bu manada da Alman devleti göç olayına daha olumlu bakıyor” dedi. Türklerin Almanya’da başarılı olduğunu kaydeden Tosun, birtakım meseleler olsa da Almanya’ya Türk göçünün bir muvaffakiyet kıssası olduğunu vurgularken “Örneğin, Almanyalı Türkler, Fransa’daki Arap göçmenlerin ortaya çıkardığı sıkıntıları çıkarmadı. Haklarını ararken demokratik yolları kullandılar. Tüm bu faktörlerle fazlaca daha olumlu bir atmosfer ortaya çıkıyor” tabirlerini kullandı.
İnce parmaklı Türk bayan işçiler!
İstanbul Sirkeci tren garından bavullarla başlayan coşkulu seyahat, acısıyla tatlısıyla bir fazlaca dramı ve memnunluğu birlikteinde getirirken, hem Türkiye tıpkı vakitte Almanya’da kültürel, toplumsal ve ekonomik bir epeyce dönüşümü de yarattı. Almanya’nın ekonomik mucizesinin ana aktörlerden biri olan “misafir işçiler” birinci periyotlar ranzalarda, neredeyse çalışma kampları sisteminde çalıştı. Almanya’ya gidecek Türk bayanlar fabrikalardan talep edildiği biçimiyle ince parmaklı bayanlardan seçiliyor, emekçi olmak için başvuran bayanlar manikür yaptırıyordu. Zira ince parmaklı küçük eller, bilhassa montaj fabrikaları tarafınca tercih ediliyordu. Türkiye’ye döviz kazandıran, fabrikalarda ucuz ve nitelikli emekçi olarak iktisada ivme kazandıran Türklerin, emekçi hayatlarının ardında ise, vakit ortasında acı bir gurbet ve dram yaşanmaya başlamıştı.
1 milyon Türk paniği
1961’den personel alımının durdurulduğu 1973 yılına kadar çalışmak için 2,6 milyon Türk Almanya’ya gitmek istemiş, lakin 867 bini kabul edilmişti. 1973 yılına gelindiğinde ise, aile birleşiminin de tesiriyle Türklerin Almanya’daki sayısının 1 milyona ulaşması ülkede bir panik havası yaratmıştı.
Almanya da değişti
Türkiye kökenli göçmenler Alman toplumunda da değerli bir toplumsal dönüşümü tetikledi. Emekçileri süreksiz bir “misafir” olarak goren Almanya’nın bir göç ülkesi olduğunu kabul etmesinde Türklerin rolü epey büyük. Entegrasyon konusu bilhassa 1980’lerden itibaren Alman siyasetinin değerli bir modülü haline geldi. Artık Almanya toplumunun bir modülü, kültür sanat, spor ve bilim alanında dikkat çeken Türkler var. Mesut Özil, Uğur Şahin, Hasret Türeci bunlardan yalnızca birkaçı. Türkiye kökenlilerin, Almanya’daki diaspora toplumlarından tahminen de en değerli farkları, kimliklerini kaybetmeme konusundaki eforları, “özlerini koruyarak” Türkiye ile bağlarını hiç bir vakit koparmamış olmaları. Türkiye artık onlar için “gurbet” değil, yazın tatile geldikleri “memleket” algısına dönüştü. Türkiye ile Almanya içindeki 60 yıllık beraberlik, birlikteinde bir “ortak yaşam” oluşturdu. Almanlar’ın 60 yıldır Türklerle yaşama hünerini göstermiş olmaları, göç ülkesi olduklarını kabullenmelerinin yanı sıra, Almanya’ya giden personeller tüm Türkiye’nin aklına ve ruhuna da göçü yerleştirmiş oldu.
Mercedes’li, fötr şapkalı ‘Alamancılar’
Kahramanları epey gerçek olan Almanya’ya göç bununla birlikte yeni bir kimlik de yarattı. Mercedes’iyle Türkiye’ye gelenlerin yarattığı rüzgar, fötr şapka üzere simgelerle kendini gösterdi. Türkiye’nin “Alamancılar” olarak nitelediği göçmenler, Türkiye’ye bir epeyce yeniliği birinci kere getiren bir topluluk oldu.
‘İki toplum iç içe geçti’
Türkiye kökenli göçmenlerin artık Almanya’da ekonomik manada önemli sermaye birikimine sahip olduğunu belirten Tosun, kültür ve sanat alanında birtakım eksikliklere de dikkat çekti: “1970’lerde bakkal ve dönercilikle başlayan girişimcilik, bugün ekonomik açıdan değerli bir yere geldi. Almanyalı Türklerin artık önemli bir sermaye birikimi var. Ekonomik açıdan gelişim yaşanmasına karşın kültür ve sanat alanında ise bu yeteri seviyede değil. Zira kültür ve sanat bir manada kentleşme külçeşidinin bir göstergesi. Yani sermaye, kültür ve sanatı takviyeler. Bu da aslında olağan bir müddetç. Zira gidenler emekçi insanlardı. Bu müddet içerisinde çoğunluğun emeli para kazanmak ve kazandıkları paralarla Türkiye’den mesken almaktı. Vakit ortasında kültür ve sanatın da istenilen seviyede gelişeceğine inanıyorum” dedi. Murat Tosun, her iki toplumun artık iç içe geçmiş durumda olduğunu söz etti.
‘Uyum sözünü sevmiyorum’
İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin düzenlediği “Almanya’ya İşgücü Göçünün 60’ıncı Yılı” aktifliklerine katılan Eski Almanya Federal Meclisi Lideri Prof. Dr. Rita Süssmuth “entegrasyon yahut uyum” sözünü sevmediğini belirterek, “Bir kültüre ahenk sağlamak, ötekini unutmak demek. Birçok kişi entegrasyondan bahsedince yalnızca “diğerlerinden” bahsediyor, “bizden” değil. Bence kapsayıcılık değerli. Almanya’da kimi vakit beşerler ‘kendi ülkemizde yabancı üzere hissediyoruz’ diyor fakat bu yanlış bir düşünce… Örneğin ABD dışarıdan gelenlerin epeyce değerli olduğunu çok âlâ biliyor, lakin bu türlü medeniyet geliştirilebilir. Almanya’daki Türkler fazlaca kuvvetli, sorunu masaya getiriyo, tahlil için işin peşini bırakmıyorlar. Almanya’daki Türkler artık kabul ediliyor. Kapsayıcılık konusunda daha yeterli durumda olmamıza karşın bu mevzuda daha yolumuz var.”
‘Cartel ile Türkiye’deki beşerler Almanya’daki Türkleri hatırladı’
Mesleğindeki çıkışını Cartel kümesiyle yapan ve hâlâ müzik çalışmalarına devam eden Almanya kökenli Türk rapçi Erci E., Milliyet’in sorularını yanıtladı.
Kendinizi göçmen üzere hissediyor musunuz?
Almanya’da bana ‘sen Türk müsün Alman mısın?’ diye sorduklarında ben daima “Deutschtürke” derim. Yani göçmen geçmişi olan bir kişi değil, “Alman-Türkü”. Yoksa herkesi bir çuvalın içine atmış oluyorsun, yeni gelen Suriyeli göçmeni de fakat onun durumu farklı. İnsanın nereden geldiğini ve nerede olduğunu anlamak için bu biçimde bir tarif daha yanlışsız bence.
Cartel göçmen ruhuyla mı yoksa Alman-Türkü ruhuyla mı yazıldı?
Göçmenlik bu biçimdelar daha ağırdı, o yüzden “Göçmen Alman-Türkü” ruhuyla yazıldı diyebiliriz. Var olan bir sistemin haksızlıklarına olan isyan vardı o devir. Zira bu biçimde göçmenlik hayli daha ağırdı ve Cartel müziklerinin hissiyatının ortasında hayli var bu. 93 – 94’te yapılan bir albüm, ortadan 26 sene geçti, daha fazlaca vaktimiz vardı bu göçmen konusunu kavrayıp bitmiş oldurmeye ve artık o noktadayız. beraberinde dünya da değişti, bir Türkiyeli insan da sanki artık Amerika’da mı yaşasam, İngiltere’ye mi gitsem diyor. Evvelce bu aralıklar daha uzaktı, internet yoktu. O yüzden bir daha anlamak lazım. Lakin 60 yıllık göçümüzü anlatan bu kitapta farklı bir kıssa var. Bir ülke öbür bir ülkeyle mutabakat yapıyor, tam 60 yıl evvel ve daha sonrasında planlı bir biçimde beşerler geliyor. Burada bir kaçma yok ve kalıcı olarak gelmiyorlar aslında.
Cartel albümü periyodunu nasıl tanımlıyorsunuz?
Cartel albümü vakti bir fırtınanın ortasında üzereydik. Yaptığımız işin daha evvel yapılmadığını bilerek yaptığımız bir iş, yaşlarımız 21 ile 25 yaş ortası. Molln, Solingen ırkçı ataklar olmuş. O dönemki hırçınlığımız, ‘yeter artık’ durumumuz… hiç bir şeyden korkmuyorduk. Annemiz babamız birinci gelen kuşak olduğu için hiç bir vakit o topluma ilişkin olmamış, ardımızda kuvvetli bir lobimiz yoktu. Bunların hepsi birikti, konuşamamak, dillendirememek bunu, kendimizi tabir edememek bizi bu biçimde bir patlamaya sevk etti. Bugün bunu konuşuyorsak, görüyoruz ki ne kadar kıymetliymiş ve ne kadar lazımmış bilhassa Almanya’da yaşayan Türkler için.
Bugün hâlâ beşerler teşekkür ediyor Cartel müzikleri için. Bu natürel planlı değildi ve bu biçimde bir başarıyı parayla da satın alamazsın, zira beşerden insanaydı. Sevindiğim diğer bir nokta ise şu, Türkiye’deki beşerler, Cartel’den dolayı Almanya’daki Türkleri hatırladı. Natürel her insanın uzaktan bir akrabası tahminen vardı ancak biraz unutulmuş üzereydik, devletimiz de hayli ilgilenmiyordu ve orada da yer edinememiştik. Ayrıyeten iki kültürle yaşamak bugün artık dünyanın konusu… Özünü unutmadan diğer bir insan olmak, fazlaca verimli ve hoş bir şey. Ne yaparsan yap iki kültürlü olmak verimliliğe yansıyor.
Bugün artık o fırtınalı periyot yok mu?
Göç yahut öteki mevzular olsun, şu an tam bir isyanı ve gerçekleri anlatan müzikler gerektiriyor. Müzik için aslında tam bir ihtilal periyodu. Fakat özgürlük alanları hayli daraldı. İnsanız yalnızca ve ortak eşitlik üzerine bir hayat hali arıyoruz hepimiz. Ben gerçek özgürlük istiyorum bu hayatta. Dünya durumunu anlatabilirsin, korona siyasetleri ve göçün niçini anlamsız savaşlar, bunlardan bahsedilmeli. Bunları yazmalı, her gün bu konularda müzikler yazmalı.
Artık gurbet kalmadı!
Türkler Almanya’da madenler ve fabrikalardaki ağır işlerde çalışırken gurbeti yaşadı, ancak bugün dördüncü jenerasyonun Türkiye algısında gurbet kavramı yok. Zira dördüncü jenerasyonun Türkiye’ye bağlılığı apayrı hislerle sürüyor.
Yalnız başlarına başladıkları seyahat bir süre daha sonra aile birleşimleriyle gitgide büyüdü. Lakin sayıları ne kadar artarsa memleket hasreti ve gurbet o kadar arttı. Gurbet, Almanya’daki hayatlarının bir kesimi oldu, sazıyla, darbukasıyla, tespihiyle gitseler, Kreuzberg’de birebir bölgede yaşasalar da memleket hasreti hiç bitmedi. Birinci ve ikinci jenerasyon Türk personellerle birebir devirde hayatış Cem Karaca da bu gurbeti müziklerine yansıttı. “Çok uzaktan fetva ile bilinmez / Alamanya gurbetinin halleri / İşten meskene, konuttan işe dönülmez / Alamanya milletinin dilleri” kelamlarıyla yaşanan zorlukları ve gurbeti derinden anlatan bu müzik Türkiye’de de gurbeti tekrar hissettirdi. Göçle birlikte aileler bölündü, birleşti… Göç edenlerin yanı sıra, annesi, babası Almanya’ya giden çocuklar hasretin ve gurbetin Türkiye’deki baş kahramanı oldu. 60 yıl evvel Almanya’ya giden birinci Türk çalışanlarının akabinde bugün Almanya’da dördüncü kuşak Türk kökenliler yaşıyor. Dünyaya entegre, birtakımı Türkçe bile bilmeyen bu dördüncü jenerasyonun Türkiye’yle bağı daha farklı siyasi ve kültürel dinamiklere dayanıyor.
Gurbet mi, o da ne?
Bugün dördüncü kuşağın yaşadığı Almanya’da “gurbet” olgusunun artık kalmadığını belirten Murat Tosun “Türkiye’de hâlâ ‘gurbetçi’ kavramı kullanılıyor. Almanya’da yaşayan biz Türkler bunu kanıksadık artık önemsemiyoruz. Almanya’daki Türkiye kökenliler için gurbet kavramı 20 yıl öncesine kadar geçerliydi fakat artık değil. Evvelden bağlantı bu kadar gelişmemişti. Artık uçaklar dolmuş üzere çalışıyor. Gurbet kavramı, 1960’larda epey travmatik bir his olarak vardı. Bilhassa birinci kuşağın yaşadığı gurbet duygusu epey ağırdı. Birinci kuşaktan hâlâ hayatta olan bireyler var. Ben onlara ‘son kahramanlar’ diyorum. Köyden çıkıp, hayatlarında hiç kent görmemiş bir fazlaca insan Almanya’ya gitti, gece gündüz çalışıp, bir şeyleri başardı. Bu inanılmaz da bir travmatik duygusal bir tortu bıraktı onlarda. Zira ailelerinden, sevdiklerinden ayrıldılar. Benim kıssamda de bu biçimde bir durum var. Ben de 40 günlükken annem beni anneanneme bırakmak zorunda kaldı. Bu beşerler önemli bir fakirlik sebebiyle Almanya’ya çalışmaya gitti. Türkiye’ye yıllar daha sonra geldiklerinde Kapıkule’den ülkeye girdiklerinde eğilip toprağı öperlerdi. Çocukluğumda epeyce şahit oldum bu imajlara. ötürüsıyla gurbet bu biçimde ağırdı ancak artık değil. Bu, artık bu beşerler Türkiye’yi sevmiyor manasına gelmiyor. Türkiye de onlar için hâlâ bir vatan. Ancak Almanya’da en az Türkiye kadar bir vatan oldu.”
Irkçı ataklar
Almanya’da 1985 yılında Berlin duvarının yıkılışı, Alman toplumunda coşkuyla karşılansa da yabancı düşmanlığıyla tetiklenen çok sağcı ve Neo-Nazi kümeler da kendine birleşmiş bir ülkede, daha geniş bir siyasi alan buldu. Türkler de Müslüman kimlikleriyle baş düşman ilan edildi. 1990’li senelera gelindiğinde Müslüman Türklere yönelik hücumlar arttı. 1992’de Molln’de, 1993 yılında ise Solingen katliamı olarak bilinen kundaklama olayında 8 Türk’ün yanarak ömrünü kaybetmesi Almanya’daki Türk toplumunda tamiri imkânsız yaralar açtı. Tahminen de bugün Türkiye’den bakınca “içlerine kapalı bir grup” olarak görünen “Alamancılar”, kendilerini korumak için bu yola başvurmuştu. Hakikaten Türkiye’de de kimi vakit dışlanan, ülkesine döndüğünde ülkesindeki değişimi birebir süratte yakalayamamasından dolayı küçümsenen bir göçmen kümesi vardı artık. Anıları ve memleket hisleri Türkiye’de, akılları Almanya’da kalan bir göçmen topluluk.
‘Söyle Almanya’
Türkiye-Almanya İşgücü Anlaşması’nın 60. Yılına özel olarak, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı takviyesiyle Ekrem Aydın direktörlüğünde “Söyle Almanya” klibi hazırlandı. Almanya kökenli Türk müzisyen Erci E’nin de yer aldığı klipte, Almanya’da yaşayan onlarca Türk müzisyen, kelamı ve müziği Özdemir Erdoğan’a ilişkin “Gurbet” müziğini çaldı ve seslendirdi.
Fatma G. Kabasakallı – 30 Ekim 1961 yılında, Türkiye ile Almanya içinde kopmaz bir bağ oluşturan bir “göç” köprüsü kuruldu. 1961 yılında İstanbul’un Sirkeci tren garında bavullarla başlayan 3 günlük seyahat, 11. Peron olarak da anılan Münih Bahnhof’ta, gelen çalışanlar için özel olarak kullanılan durakta son buluyordu.
Almanya’dan bir davetle başlayan Türklerin evvel konuk personel, daha sonra göçmen statüsündeki Almanya kıssası, 60. yılında Türklerin bugün 3 milyonluk nüfusuyla Almanya’da “ev sahibi” yahut yerli” olduğu bir kuşağa kadar ulaştı. Konuk emekçiler, emeklerini verdikleri, her türlü zorluğu yaşadıkları yeni bir vatan sahibi oldular: Evvelce “acı vatan”dı ismi, artık ise “ikinci vatan”! Bugün dördüncü kuşağın yaşadığı, milletvekili, atlet, dünyaca ünlü bilim insanları yetişen Almanya’nın mesken sahibi oldular. Geçmişin acıları, bugünün entegrasyon süreci derken, geride her iki ülkede büyük dönüşümlere sebep olan 60 yıllık bir göç seyahati bıraktılar.
Türkiye ile Almanya içinde yapılan işgücü muahedesinin 60. yılı, her iki ülkede bir hayli aktiflikle kutlanırken, İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Goethe Enstitüsü’nün iş birliğinde bir dizi aktifliğin yanı sıra, yesyeni bir kitabın da lansmanı yapıldı. Koordinatörlüğünü Almanya’da epey uzun müddettir gazetecilik yapan Murat Tosun’un yaptığı “Misafir, Göçmen, Yerli: Almanya’ya İşgücü Göçünün 60’ıncı Yılı” isimli kitap, insan kıssalarının yanı sıra fotoğrafları ve uzman görüşleriyle tarihe not düşüyor. Türkiye’nin Almanya’ya göçü ve tesirlerini aslında yeni yeni keşfetmeye başladığını belirten Murat Tosun, “Türkiye, Almanya’da yaşayan Türklerin hem ekonomik tıpkı vakitte milletlerarası imaj açısından artı pahalarını nispeten yeni görmeye başladı. Bugün Hasret Türeci ve Uğur Şahin çıktı, Türkiye de bundan gurur duydu. Lakin Almanya’daki Türklerin Türkiye’ye ekonomik katkısı 60 yıldır artarak sürse de bu pek bilinmiyor. Çok yüzeysel olarak kişi başına bin dolar üzere bir ekonomik katkı hesaplaması yapılıyor. Ben bunun daha ötesinde olduğunu düşünüyorum. İkincisi ise, artık Türkiye’nin mülteci problemiyle başlayan bir göçmen sorunu var. Bu gelenler sonrasındasında yerli olmaya başlayacaklar. Kitabımızın ana konusu da oydu. 1961’de konuk olarak başlayan öykü, evvel göçmen daha sonra yerli olmaya dönüştü. Türkler 60 yılda Almanya’nın ayrılmaz bir kesimi haline geldi. Türkiye de mültecilerle başlayan bu süreci ileriki senelerda kuvvetli bir biçimde hissedecektir” dedi.
‘Bir muvaffakiyet hikâyesidir’
Türk İşgücü Anlaşması’nın yıl dönümünde Almanya’nın büyük etkinlikler yaptığına dikkat çeken Tosun, Angela Merkel’in göç eden birinci jenerasyona Talisman mükafatı vermesinin değerini vurguluyor. Ayrıyeten Almanya Dışişleri Bakanlığı’nın Ergün Çağatay’ın fotoğrflarıyla düzenlediği stantlar, iki kültürün beraberliğini yansıtan, Almanya Cumhurbaşkanı’nın da katıldığı bir epeyce aktifliğin bilhassa bu sene dikkat çektiğini belirtti. Tosun “Almanya, göç ülkesi olduğunu kabul etmeyen bir ülkeydi. Alman devleti, 2000’lerden daha sonra bu hususta paradigma değişikliğine gitti. Almanya’nın göç ülkesi olduğu kabul edildi. Olağan kamuoyunun da bunu kabul etmesi gerekiyordu. Bunun için ahenk dorukları hayata geçirildi ve olumlu örnekler ön plana çıkarılmaya çalışıldı. Bana nazaran bunun iki niçini var: Göç aykırılığı ve çok sağ, ırkçılığı körüklüyordu. Bunun önüne geçmek için göç ülkesi olma gerçekliğinin kabul edilmesi gerekiyordu. İkincisi ise ekonomik açıdan Almanya’nın gelecekte de nitelikli göçe gereksinimi olduğu açık ve toplumu buna hazırlamak gerekiyor. Bu manada da Alman devleti göç olayına daha olumlu bakıyor” dedi. Türklerin Almanya’da başarılı olduğunu kaydeden Tosun, birtakım meseleler olsa da Almanya’ya Türk göçünün bir muvaffakiyet kıssası olduğunu vurgularken “Örneğin, Almanyalı Türkler, Fransa’daki Arap göçmenlerin ortaya çıkardığı sıkıntıları çıkarmadı. Haklarını ararken demokratik yolları kullandılar. Tüm bu faktörlerle fazlaca daha olumlu bir atmosfer ortaya çıkıyor” tabirlerini kullandı.
İnce parmaklı Türk bayan işçiler!
İstanbul Sirkeci tren garından bavullarla başlayan coşkulu seyahat, acısıyla tatlısıyla bir fazlaca dramı ve memnunluğu birlikteinde getirirken, hem Türkiye tıpkı vakitte Almanya’da kültürel, toplumsal ve ekonomik bir epeyce dönüşümü de yarattı. Almanya’nın ekonomik mucizesinin ana aktörlerden biri olan “misafir işçiler” birinci periyotlar ranzalarda, neredeyse çalışma kampları sisteminde çalıştı. Almanya’ya gidecek Türk bayanlar fabrikalardan talep edildiği biçimiyle ince parmaklı bayanlardan seçiliyor, emekçi olmak için başvuran bayanlar manikür yaptırıyordu. Zira ince parmaklı küçük eller, bilhassa montaj fabrikaları tarafınca tercih ediliyordu. Türkiye’ye döviz kazandıran, fabrikalarda ucuz ve nitelikli emekçi olarak iktisada ivme kazandıran Türklerin, emekçi hayatlarının ardında ise, vakit ortasında acı bir gurbet ve dram yaşanmaya başlamıştı.
1 milyon Türk paniği
1961’den personel alımının durdurulduğu 1973 yılına kadar çalışmak için 2,6 milyon Türk Almanya’ya gitmek istemiş, lakin 867 bini kabul edilmişti. 1973 yılına gelindiğinde ise, aile birleşiminin de tesiriyle Türklerin Almanya’daki sayısının 1 milyona ulaşması ülkede bir panik havası yaratmıştı.
Almanya da değişti
Türkiye kökenli göçmenler Alman toplumunda da değerli bir toplumsal dönüşümü tetikledi. Emekçileri süreksiz bir “misafir” olarak goren Almanya’nın bir göç ülkesi olduğunu kabul etmesinde Türklerin rolü epey büyük. Entegrasyon konusu bilhassa 1980’lerden itibaren Alman siyasetinin değerli bir modülü haline geldi. Artık Almanya toplumunun bir modülü, kültür sanat, spor ve bilim alanında dikkat çeken Türkler var. Mesut Özil, Uğur Şahin, Hasret Türeci bunlardan yalnızca birkaçı. Türkiye kökenlilerin, Almanya’daki diaspora toplumlarından tahminen de en değerli farkları, kimliklerini kaybetmeme konusundaki eforları, “özlerini koruyarak” Türkiye ile bağlarını hiç bir vakit koparmamış olmaları. Türkiye artık onlar için “gurbet” değil, yazın tatile geldikleri “memleket” algısına dönüştü. Türkiye ile Almanya içindeki 60 yıllık beraberlik, birlikteinde bir “ortak yaşam” oluşturdu. Almanlar’ın 60 yıldır Türklerle yaşama hünerini göstermiş olmaları, göç ülkesi olduklarını kabullenmelerinin yanı sıra, Almanya’ya giden personeller tüm Türkiye’nin aklına ve ruhuna da göçü yerleştirmiş oldu.
Mercedes’li, fötr şapkalı ‘Alamancılar’
Kahramanları epey gerçek olan Almanya’ya göç bununla birlikte yeni bir kimlik de yarattı. Mercedes’iyle Türkiye’ye gelenlerin yarattığı rüzgar, fötr şapka üzere simgelerle kendini gösterdi. Türkiye’nin “Alamancılar” olarak nitelediği göçmenler, Türkiye’ye bir epeyce yeniliği birinci kere getiren bir topluluk oldu.
‘İki toplum iç içe geçti’
Türkiye kökenli göçmenlerin artık Almanya’da ekonomik manada önemli sermaye birikimine sahip olduğunu belirten Tosun, kültür ve sanat alanında birtakım eksikliklere de dikkat çekti: “1970’lerde bakkal ve dönercilikle başlayan girişimcilik, bugün ekonomik açıdan değerli bir yere geldi. Almanyalı Türklerin artık önemli bir sermaye birikimi var. Ekonomik açıdan gelişim yaşanmasına karşın kültür ve sanat alanında ise bu yeteri seviyede değil. Zira kültür ve sanat bir manada kentleşme külçeşidinin bir göstergesi. Yani sermaye, kültür ve sanatı takviyeler. Bu da aslında olağan bir müddetç. Zira gidenler emekçi insanlardı. Bu müddet içerisinde çoğunluğun emeli para kazanmak ve kazandıkları paralarla Türkiye’den mesken almaktı. Vakit ortasında kültür ve sanatın da istenilen seviyede gelişeceğine inanıyorum” dedi. Murat Tosun, her iki toplumun artık iç içe geçmiş durumda olduğunu söz etti.
‘Uyum sözünü sevmiyorum’
İstanbul Büyükşehir Belediyesi’nin düzenlediği “Almanya’ya İşgücü Göçünün 60’ıncı Yılı” aktifliklerine katılan Eski Almanya Federal Meclisi Lideri Prof. Dr. Rita Süssmuth “entegrasyon yahut uyum” sözünü sevmediğini belirterek, “Bir kültüre ahenk sağlamak, ötekini unutmak demek. Birçok kişi entegrasyondan bahsedince yalnızca “diğerlerinden” bahsediyor, “bizden” değil. Bence kapsayıcılık değerli. Almanya’da kimi vakit beşerler ‘kendi ülkemizde yabancı üzere hissediyoruz’ diyor fakat bu yanlış bir düşünce… Örneğin ABD dışarıdan gelenlerin epeyce değerli olduğunu çok âlâ biliyor, lakin bu türlü medeniyet geliştirilebilir. Almanya’daki Türkler fazlaca kuvvetli, sorunu masaya getiriyo, tahlil için işin peşini bırakmıyorlar. Almanya’daki Türkler artık kabul ediliyor. Kapsayıcılık konusunda daha yeterli durumda olmamıza karşın bu mevzuda daha yolumuz var.”
‘Cartel ile Türkiye’deki beşerler Almanya’daki Türkleri hatırladı’
Mesleğindeki çıkışını Cartel kümesiyle yapan ve hâlâ müzik çalışmalarına devam eden Almanya kökenli Türk rapçi Erci E., Milliyet’in sorularını yanıtladı.
Kendinizi göçmen üzere hissediyor musunuz?
Almanya’da bana ‘sen Türk müsün Alman mısın?’ diye sorduklarında ben daima “Deutschtürke” derim. Yani göçmen geçmişi olan bir kişi değil, “Alman-Türkü”. Yoksa herkesi bir çuvalın içine atmış oluyorsun, yeni gelen Suriyeli göçmeni de fakat onun durumu farklı. İnsanın nereden geldiğini ve nerede olduğunu anlamak için bu biçimde bir tarif daha yanlışsız bence.
Cartel göçmen ruhuyla mı yoksa Alman-Türkü ruhuyla mı yazıldı?
Göçmenlik bu biçimdelar daha ağırdı, o yüzden “Göçmen Alman-Türkü” ruhuyla yazıldı diyebiliriz. Var olan bir sistemin haksızlıklarına olan isyan vardı o devir. Zira bu biçimde göçmenlik hayli daha ağırdı ve Cartel müziklerinin hissiyatının ortasında hayli var bu. 93 – 94’te yapılan bir albüm, ortadan 26 sene geçti, daha fazlaca vaktimiz vardı bu göçmen konusunu kavrayıp bitmiş oldurmeye ve artık o noktadayız. beraberinde dünya da değişti, bir Türkiyeli insan da sanki artık Amerika’da mı yaşasam, İngiltere’ye mi gitsem diyor. Evvelce bu aralıklar daha uzaktı, internet yoktu. O yüzden bir daha anlamak lazım. Lakin 60 yıllık göçümüzü anlatan bu kitapta farklı bir kıssa var. Bir ülke öbür bir ülkeyle mutabakat yapıyor, tam 60 yıl evvel ve daha sonrasında planlı bir biçimde beşerler geliyor. Burada bir kaçma yok ve kalıcı olarak gelmiyorlar aslında.
Cartel albümü periyodunu nasıl tanımlıyorsunuz?
Cartel albümü vakti bir fırtınanın ortasında üzereydik. Yaptığımız işin daha evvel yapılmadığını bilerek yaptığımız bir iş, yaşlarımız 21 ile 25 yaş ortası. Molln, Solingen ırkçı ataklar olmuş. O dönemki hırçınlığımız, ‘yeter artık’ durumumuz… hiç bir şeyden korkmuyorduk. Annemiz babamız birinci gelen kuşak olduğu için hiç bir vakit o topluma ilişkin olmamış, ardımızda kuvvetli bir lobimiz yoktu. Bunların hepsi birikti, konuşamamak, dillendirememek bunu, kendimizi tabir edememek bizi bu biçimde bir patlamaya sevk etti. Bugün bunu konuşuyorsak, görüyoruz ki ne kadar kıymetliymiş ve ne kadar lazımmış bilhassa Almanya’da yaşayan Türkler için.
Bugün hâlâ beşerler teşekkür ediyor Cartel müzikleri için. Bu natürel planlı değildi ve bu biçimde bir başarıyı parayla da satın alamazsın, zira beşerden insanaydı. Sevindiğim diğer bir nokta ise şu, Türkiye’deki beşerler, Cartel’den dolayı Almanya’daki Türkleri hatırladı. Natürel her insanın uzaktan bir akrabası tahminen vardı ancak biraz unutulmuş üzereydik, devletimiz de hayli ilgilenmiyordu ve orada da yer edinememiştik. Ayrıyeten iki kültürle yaşamak bugün artık dünyanın konusu… Özünü unutmadan diğer bir insan olmak, fazlaca verimli ve hoş bir şey. Ne yaparsan yap iki kültürlü olmak verimliliğe yansıyor.
Bugün artık o fırtınalı periyot yok mu?
Göç yahut öteki mevzular olsun, şu an tam bir isyanı ve gerçekleri anlatan müzikler gerektiriyor. Müzik için aslında tam bir ihtilal periyodu. Fakat özgürlük alanları hayli daraldı. İnsanız yalnızca ve ortak eşitlik üzerine bir hayat hali arıyoruz hepimiz. Ben gerçek özgürlük istiyorum bu hayatta. Dünya durumunu anlatabilirsin, korona siyasetleri ve göçün niçini anlamsız savaşlar, bunlardan bahsedilmeli. Bunları yazmalı, her gün bu konularda müzikler yazmalı.
Artık gurbet kalmadı!
Türkler Almanya’da madenler ve fabrikalardaki ağır işlerde çalışırken gurbeti yaşadı, ancak bugün dördüncü jenerasyonun Türkiye algısında gurbet kavramı yok. Zira dördüncü jenerasyonun Türkiye’ye bağlılığı apayrı hislerle sürüyor.
Yalnız başlarına başladıkları seyahat bir süre daha sonra aile birleşimleriyle gitgide büyüdü. Lakin sayıları ne kadar artarsa memleket hasreti ve gurbet o kadar arttı. Gurbet, Almanya’daki hayatlarının bir kesimi oldu, sazıyla, darbukasıyla, tespihiyle gitseler, Kreuzberg’de birebir bölgede yaşasalar da memleket hasreti hiç bitmedi. Birinci ve ikinci jenerasyon Türk personellerle birebir devirde hayatış Cem Karaca da bu gurbeti müziklerine yansıttı. “Çok uzaktan fetva ile bilinmez / Alamanya gurbetinin halleri / İşten meskene, konuttan işe dönülmez / Alamanya milletinin dilleri” kelamlarıyla yaşanan zorlukları ve gurbeti derinden anlatan bu müzik Türkiye’de de gurbeti tekrar hissettirdi. Göçle birlikte aileler bölündü, birleşti… Göç edenlerin yanı sıra, annesi, babası Almanya’ya giden çocuklar hasretin ve gurbetin Türkiye’deki baş kahramanı oldu. 60 yıl evvel Almanya’ya giden birinci Türk çalışanlarının akabinde bugün Almanya’da dördüncü kuşak Türk kökenliler yaşıyor. Dünyaya entegre, birtakımı Türkçe bile bilmeyen bu dördüncü jenerasyonun Türkiye’yle bağı daha farklı siyasi ve kültürel dinamiklere dayanıyor.
Gurbet mi, o da ne?
Bugün dördüncü kuşağın yaşadığı Almanya’da “gurbet” olgusunun artık kalmadığını belirten Murat Tosun “Türkiye’de hâlâ ‘gurbetçi’ kavramı kullanılıyor. Almanya’da yaşayan biz Türkler bunu kanıksadık artık önemsemiyoruz. Almanya’daki Türkiye kökenliler için gurbet kavramı 20 yıl öncesine kadar geçerliydi fakat artık değil. Evvelden bağlantı bu kadar gelişmemişti. Artık uçaklar dolmuş üzere çalışıyor. Gurbet kavramı, 1960’larda epey travmatik bir his olarak vardı. Bilhassa birinci kuşağın yaşadığı gurbet duygusu epey ağırdı. Birinci kuşaktan hâlâ hayatta olan bireyler var. Ben onlara ‘son kahramanlar’ diyorum. Köyden çıkıp, hayatlarında hiç kent görmemiş bir fazlaca insan Almanya’ya gitti, gece gündüz çalışıp, bir şeyleri başardı. Bu inanılmaz da bir travmatik duygusal bir tortu bıraktı onlarda. Zira ailelerinden, sevdiklerinden ayrıldılar. Benim kıssamda de bu biçimde bir durum var. Ben de 40 günlükken annem beni anneanneme bırakmak zorunda kaldı. Bu beşerler önemli bir fakirlik sebebiyle Almanya’ya çalışmaya gitti. Türkiye’ye yıllar daha sonra geldiklerinde Kapıkule’den ülkeye girdiklerinde eğilip toprağı öperlerdi. Çocukluğumda epeyce şahit oldum bu imajlara. ötürüsıyla gurbet bu biçimde ağırdı ancak artık değil. Bu, artık bu beşerler Türkiye’yi sevmiyor manasına gelmiyor. Türkiye de onlar için hâlâ bir vatan. Ancak Almanya’da en az Türkiye kadar bir vatan oldu.”
Irkçı ataklar
Almanya’da 1985 yılında Berlin duvarının yıkılışı, Alman toplumunda coşkuyla karşılansa da yabancı düşmanlığıyla tetiklenen çok sağcı ve Neo-Nazi kümeler da kendine birleşmiş bir ülkede, daha geniş bir siyasi alan buldu. Türkler de Müslüman kimlikleriyle baş düşman ilan edildi. 1990’li senelera gelindiğinde Müslüman Türklere yönelik hücumlar arttı. 1992’de Molln’de, 1993 yılında ise Solingen katliamı olarak bilinen kundaklama olayında 8 Türk’ün yanarak ömrünü kaybetmesi Almanya’daki Türk toplumunda tamiri imkânsız yaralar açtı. Tahminen de bugün Türkiye’den bakınca “içlerine kapalı bir grup” olarak görünen “Alamancılar”, kendilerini korumak için bu yola başvurmuştu. Hakikaten Türkiye’de de kimi vakit dışlanan, ülkesine döndüğünde ülkesindeki değişimi birebir süratte yakalayamamasından dolayı küçümsenen bir göçmen kümesi vardı artık. Anıları ve memleket hisleri Türkiye’de, akılları Almanya’da kalan bir göçmen topluluk.
‘Söyle Almanya’
Türkiye-Almanya İşgücü Anlaşması’nın 60. Yılına özel olarak, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı takviyesiyle Ekrem Aydın direktörlüğünde “Söyle Almanya” klibi hazırlandı. Almanya kökenli Türk müzisyen Erci E’nin de yer aldığı klipte, Almanya’da yaşayan onlarca Türk müzisyen, kelamı ve müziği Özdemir Erdoğan’a ilişkin “Gurbet” müziğini çaldı ve seslendirdi.