Haberler peş peşe geldi! Şu an yalnızca 59 tane var
Can Şişman / Milliyet.com.tr – Bilim insanları ve amatör gökbilimciler geçtiğimiz günlerde ‘TOI-2180 b’ ismi verilen Jüpiter büyüklüğünde yeni bir gezegen keşfetti. Bu gezegenin Dünya’dan 379 ışık yılı uzaklıkta ve gezegenimizden 105 kat daha ağır belirtildi.
Amerikan Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi (NASA) da ‘TOI-2109 b’ ismi verilen, Dünya’dan binlerce ışık yılı uzaklıkta bir gezegenin keşfedildiğini, ‘sıcak Jüpiterler’ olarak isimlendirilen kategoriye ilişkin olduğu belirtilen bu yeni gezegende bir yılın sadece 16 saat sürdüğünü ve en sıcak ikinci gezegen olduğunu duyurmuştu.
Astronomi dünyasını harekete geçiren bu gelişmelere bir de kara delik heyecanı eklendi. Hubble uzay teleskobu, Henize 2-10 isimli cüce galaksinin kalbindeki bir kara deliğin yıldız yutmak yerine yıldız yarattığını saptadı. Tüm bunların yanında Avustralyalı bilim insanlarının, uzaydaki bir cismin her 18 dakikada bir Dünya’ya sinyal gönderdiğini açıklaması büyük bir şaşkınlık yarattı.
Astronomi dünyasında heyecan yaratan bu gelişmeleri TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi Akademik Hizmetler Müdür Yardımcısı Doç. Dr. Orkun Özdarcan ve Atatürk Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Ahmet Dervişoğlu ile konuştuk.
ÖTEGEZEGENLER ÇOK FAZLA BİLİNMİYOR
Güneş Sistemi’ndeki gezegenleri birçoğumuz biliyoruz. Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün, Güneş’in çekim tesiri altında kalan gezegenler. bir daha Güneş Sistemi içerisinde bu gezegenlere ilişkin 158 uydu; Ceres, Plüton, Eris, Hanumea ve Makemake’den oluşan beş cüce gezegen ve bu gezegenlere ilişkin 8 uydu ile milyarlarca küçük gök cismi yer alıyor. Fakat bir de biroldukca kişinin daha az bildiği ötegezegenler var. “Dünya haricinde bir ömür ihtimali var mı?” sorusuna cevap arayanların hakim olduğu bu ötegezegenler son senelerda epeyce sık karşımıza çıkıyor.
‘2012 YILINDA BİR BİRİNCİ YAŞANDI’
Ötegezegen ya da öteki bir tabirle Güneş dışı gezegenler, Güneş Sistemi’nin haricinde olan ve öbür bir yıldızın yörüngesinde bulunan gezegenlere deniliyor. “Ötegezegenler denildiğinde gökyüzünde yıldızların etrafında dolanan ve Güneş sistemindeki gezegenler üzere olan cisimler hayal edilebilir” diyen Doç. Dr. Orkun Özdarcan, hayat kaynağımız olan Güneş’in, kozmik ölçekte başka yıldızlarla karşılaştırıldığında orta boyuttaki bir yıldızdan daha küçük kaldığını söz etti. Doç. Dr. Özdarcan, Güneş’in etrafında şimdiki sayısıyla 8 gezegen olduğunu, bunun yanında asteroid jenerasyonu ve Plüton üzere cüce gezegenlerin yer aldığı Kuiper Kuşağı’nı ve Güneş Sistemi’nin oluşum kalıntısı olan Oort bulutunu bildiğimizi söylemiş oldu.
Gökyüzünde çıplak gözle ya da teleskopla görülebilen rastgele bir yıldızın etrafında Jüpiter, Satürn üzere gaz yapılı büyük gezegenlerin ya da Mars ve Venüs üzere kayaç yapılı daha küçük gezegenlerin dolanıyor olabildiğine dikkat çeken Doç. Dr. Özdarcan, 2012 yılında keşfedilen bir ötegezegene dikkat çekti. Bu tarihte keşfedilen ve ‘1SWASP J1407 b’ ismi verilen ötegezegenin Satürn’ün sahip olduğu halka sisteminden çok daha büyük bir halka sistemine sahip olduğunun anlaşıldığını belirten Doç. Dr. Özdarcan, 2012 yılında birinci sefer halka sistemine sahip bir ötegezegenin keşfedildiğini belirtti.
‘BİLDİKLERİMİZİ GÖZDEN GEÇİRMEMİZ GEREKTİĞİNİ HATIRLATIYOR’
“2000’li yılların başında bir astronomi öğrencisi olsaydınız 8’i Güneş Sistemi ortasında toplamda 9 gezegenin varlığını biliyor olacaktınız. Bu manada Güneş Sistemi’miz sizlere neredeyse biricikmiş üzere gelecekti” diyen Doç. Dr. Ahmet Dervişoğlu ise o tarihten daha sonra bilhassa uzay teleskoplarının kullanılması ile durumun tam aksi tarafta geliştiğinin altını çizdi. Şu anda farklı formüllerle bulunmuş tam 8 binden çok gezegenin varlığından bahsedildiğini söyleyen Doç. Dr. Dervişoğlu, “Özellikle bunların en az 3 bininin Güneş Sistemi gibisi sistemler olduğunu düşünürsek cihana bakışımızın muazzam bir halde değiştiğini söyleyebiliriz” diye devam etti.
“Örneğin daha evvel en âlâ bildiğimizi düşündüğümüz Güneş Sistemi, öbür gezegenli sistemlere baktığımızda artık bizlere tuhaf gelmekte. örneğin öteki sistemlerde Jüpiterler yıldızlarına yakın dolanırken bizde soğuk bölgelerde bulunmaktadır” diyen Doç. Dr. Dervişoğlu, bir daha birebir biçimde öteki sistemlerde hayat barındıran, dünyamıza misal gezegenlerin yok denecek kadar az olmasının bir teknoloji sorunu mi yoksa bilgi eksikliği yüzünden mi olduğuna dikkat çekti. Doç. Dr. Dervişoğlu, “Ötegezegenlerin varlığı, tam da biliyoruz derken, cihanla ilgili bildiklerimizi yeniden gözden geçirmemiz gerektiğini hatırlatıyor bizlere” diye konuştu.
‘BU KEŞİFLER KRİTİK BİR KIYMETE SAHİP’
Günümüzde ötegezegen keşiflerinin yüklü olarak uzay teleskoplarının gönderdiği bilgilerin tahlili ile yapıldığını belirten Doç. Dr. Orkun Özdarcan, şu an varlığı doğrulanmış ötegezegen sayısının 5 bine yakın olduğunu söylemiş oldu. Varlığı doğrulananlar haricinde daha binlerce ötegezegen adayının bulunduğuna dikkat çeken Doç. Dr. Özdarcan, birinci ötegezegen keşiflerinin yapıldığı 1990’lı senelerda ötegezegen sayılarının yalnızca birkaç tane iken şu an sayının binlerle söz edilmesini yüklü olarak bu uzay teleskoplarından gelen datalara borçlu olduğumuzu vurguladı. Doç. Dr. Özdarcan’a bakılırsa ötegezegen sayısındaki artış kararında artık yeni bir ötegezegen keşfi kolay hale geldi ve ömür oluşmasına elverişli ötegezegen keşfedilmesi için araştırmalar sürat kazandı.
Yeni keşfedilen ‘TOI-2180 b’ ve ‘TOI-2109 b’ isimli ötegezegenlerin özelliklerinin birinci bakışta incelendiğinde yaşama elverişlilik açısından umut verici olmadıklarının anlaşıldığını vurgulayan Doç. Dr. Özdarcan, “TOI-2109 b’ ötegezegeninin durumu Güneş’e Merkür’den epeyce daha yakında bulunan bir Jüpiter üzere hayal edilebilir. Bu gezegende bir yılın, bizim vakit tarifimize nazaran 16 saat sürmesi şaşırtan görünse de hayli daha şaşırtan ötegezegenler keşfedilmiştir” diye konuştu.
2011 yılında keşfedilen ve Jüpiter’in 35 katı kütleye sahip ‘YZ LMi b’ isimli ötegezegeninin, yıldızının etrafında yarım saatten daha kısa müddette bir cins attığını hatırlatan Doç. Dr. Özdarcan, “Diğer bir deyişle ‘YZ LMi b’ ötegezegeninde yaşayan bir canlı var ise bu canlı için bir yıl, bizim vakit sistemimize bakılırsa yarım saatten daha kısa sürmektedir” sözünü kullandı. Yeni ötegezegen keşiflerinin artık basitlaşsa da bir yıldızın ya da fazlacalu yıldız sisteminin etrafında gezegenlerin nasıl oluşabileceği ile ilgili değerli ipuçları barındırdığı için bilimsel olarak epey değerli olduğuna dikkat çeken Doç. Dr. Özdarcan, “Bu keşifler Güneş sistemindeki gezegenlerin oluşum ve hayat öykülerini net olarak ortaya koymak konusunda kritik bir ehemmiyete sahiptir” dedi.
‘TÜRKİYE’DE YAYGIN DEĞİL ANCAK…’
‘TOI-2180 b’ gezegeninin, tıpkı ‘TOI-2109 b’ gezegeni üzere günümüz ötegezegen çalışmalarında ‘sıcak Jüpiter’ ismi verilen bir kümenin son örneklerinden biri olduğunu belirten Doç. Dr. Ahmet Dervişoğlu ise sıcak Jüpiterlerin, Güneş sistemimizdekilerin bilakis yörüngesinde bulunduğu yıldıza fazlaca yakın dolaşan gezegenler olduğuna işaret etti. “Bugünkü ayrıntılarımız bir gaz gezegenin oluşabilmesi için yıldızından hayli uzakta oluşması gerektiğini göstermekte” diyen Doç. Dr. Dervişoğlu, bu gezegenlerin nasıl oluştuğu ve daha sonrasında yıldızına nasıl bu kadar yaklaştığı konusunun hala bir merak konusu olduğunu söylemiş oldu.
“Diğer yandan ‘TOI-2180 b’ gezegeninin keşfinin amatör gökbilimciler tarafınca yapılması da ayrıyeten bilim-toplum bağının ehemmiyetini vurguluyor” diyen Doç. Dr. Dervişoğlu, Türkiye’de yaygın olmasa da ABD ve Avrupa’da amatör gökbilimcilerin, bilim insanlarının eşliğinde ortak çalışmalara girdiğini, bilgisayar kodları ve yapay zekaların yetenek hudutları haricinde kalan bilgilerin tahlillerini yaptığını belirtti ve “Bu bir bağlamda kolektif şuurun bilgisayar gücü yerine kullanılmasıdır” diye konuştu.
KARA DELİKLER NASIL OLUŞUYOR?
bir daha ABD’deki bir araştırmada yıldız ‘doğuran’ bir kara delik keşfedildiği belirtildi. Bir kara deliğin yıldız oluşturması daha evvel görülen bir durum muydu yoksa tarihte bir birinci mi yaşandı? Kara delikler nasıl oluşuyorlar? niye bu kadar gizemli görülüyorlar?
Kara deliklerin iki çeşit olduğunu belirten Doç. Dr. Ahmet Dervişoğlu, bu kara deliklerin Güneş’ten 20-30 kat büyük kütleli bir yıldızın patlaması ile oluşan yıldızlı kara delikler ve gökadaların merkezinde olan ve oluşumu ile ilgili net bilgiye sahip olmadığımız epey büyük kütleli kara delikler olduğunu söylemiş oldu. Çok büyük kütleli kara deliklerin Güneş’ten milyon-milyar kat daha kütleli olduğunun altını çizen Doç. Dr. Dervişoğlu, “Kara deliklerin bu kadar ilgi uyandırması elbet hayli kuvvetli çekim kuvvetlerine sahip olmalarından dolayıdür. Bu o denli bir çekimdir ki ışık bile kaçamaz. Bu niçinle ismindeki ‘kara’ ve ‘delik’ sözcükleri buradan gelir” diye konuştu. “Kara delikler ‘kara’dır zira ışık bile kaçamadığı için karanlık görünürler. ‘Delik’ olmaları da her şeyi üzerlerine çekip yutmaları niçiniyledir” diyen Doç. Dr. Dervişoğlu, günlük ömrümüzde bu biçimde bir cisimle karşılaşmadığımız için bize tuhaf gelmelerinin ve tanınan kültürün tesiriyle birfazlaca sinemaya ve kitaba bahis olmalarının doğal olduğunu belirtti.
ABD’deki yıldız ‘doğuran’ kara deliğin epeyce büyük kütleli olduğuna ve Henize 2-10 cüce gökadasının merkezinde bulunduğuna işaret eden Doç. Dr. Dervişoğlu, “NASA’nın yürütücülüğündeki Hubble Uzay Teleskobu ile yapılan araştırma kararında bu kara deliğin yıldız oluşum bölgesini etkileyerek yıldız oluşumunu tetiklediği görülmüş. Fakat bahsedildiği üzere yıldız doğurmuyor, bilakis etrafındaki yıldız oluşum bölgelerini kuvvetli çekim kuvvetiyle etkiliyor“ diye konuştu.
Yaşanan bu gelişimin daha evvel kuramsal çalışmalarla öngörülen bir durum olduğuna dikkat çeken Doç. Dr. Dervişoğlu, “Bu durum bize tam olarak bilinmeyen kara delik-yıldız oluşum bölgesi içindeki etkileşim hakkında kıymetli bilgiler sağladı. Bu durum bir manada yok edici bir kuvvetin niye olduğu yeni oluşumlar olarak değerlendirilebilir” diye devam etti.
‘GİZEMİNİN YAKIN GELECEKTE ÇÖZÜLMESİ ZOR’
Kara deliklerin muazzam kütle çekim tesirleriyle civarlarındaki maddeyi rahatlıkla kendi üzerlerine çektiğini söyleyen Doç. Dr. Orkun Özdarcan ise bu biçimde bir durumda kara deliklerin kendilerine hayli yakın yıldızları yavaş yavaş yutmalarının kelam konusu olabildiğini vurguladı. Lakin bir kara deliğin fiilen yıldız doğurmasından kelam etmenin gerçek olmadığına dikkat çeken Doç. Dr. Özdarcan, “Kara delikler, muazzam kütle çekim tesirleriyle yalnızca civarlarındaki maddeyi üzerlerine çekmekle kalmaz, kendilerine daha uzak bölgeleri de çekim kuvvetleriyle dolaylı olarak etkileyebilir. İşte bu tesirler, uzak bir bölgede halihazırda yavaşça gerçekleşen yıldız oluşum sürecini hızlandırabilir ve yeni yıldızların doğmasına niye olabilir” diye konuştu.
Kara deliklerin nasıl oluştuklarının yalnızca genel çizgileriyle bilindiğini söyleyen Doç. Dr. Özdarcan, bir kara deliğin Güneş’ten on kat yahut daha fazla unsur içeren yıldızların hayatlarını bitmiş oldurmeleri daha sonrasında geriye bıraktıkları bir tıp kalıntı olduğunu belirtti. Bu kalıntıyı zihinlerde canlandırmanın kolay olmadığını söyleyen Doç. Dr. Özdarcan, “En sıradan haliyle tüm Güneş’in birkaç kilometre çapındaki bir bölgeye sıkıştırılması olarak hayal edilebilir. İşte bu biçimde bir durumda bir kara delik oluşur” diye devam etti. Cihanın birinci oluşumu esnasında kimi bölgelerde husus yoğunluğunun fazla olmasından ötürü de kara deliklerin meydana gelmiş olabileceğini belirten Doç. Dr. Özdarcan, kara deliklerin gizemlerinin yakın gelecekte tam manasıyla çözülmesinin sıkıntı olduğunun altını çizdi.
DÜNYA DIŞINDA BİR ÖMÜR MÜMKÜN MÜ?
Güneş dışı gezegenlerin keşfi dünya dışı ömürle ilgili soruları da birlikteinde getiriyor. Pekala biroldukça insanın merak ettiği üzere sanki dünya haricinde bir ömür bir gün mümkün olabilir mi? Ötegezegenlerin keşfi dünya haricinde bir ömür ihtimalini kuvvetlendiren bir gelişme mi? Güneş sistemlerinin oluşu konusunda farklı görüşlere sahip olunsa da kainatın biroldukça yerinde hayatın oluşmasının mümkün olduğu konusunda bütün bilim insanlarının hemfikir olduğunu söyleyen Doç. Dr. Ahmet Dervişoğlu, “Fakat asıl soru bu hayatın nasıl bir formda olduğudur” dedi.
“Dünya benzerinde olduğu üzere okyanus altı volkan etrafında hayatta kalmış bir bakteri üzere mi, yoksa yıldızlararası seyahate çıkana kadar çabucak hemen kendini imha etmemiş akıllı bir medeniyet mi? “Bilim insanları her türlü mümkünlük için çalışmayı devam ettiriyor” diye devam eden Doç. Dr. Dervişoğlu, çabucak hemen teleskoplarımızın gücünün bu sırrı çözmeye kâfi olmadığını lakin önümüzdeki yıllar içerisinde tamamlanması düşünülen devasa teleskoplarla bu bilmeceyi aydınlatmaya başlayacağımızı düşündüğünü tabir etti. “Örneğin, içerisinde bakteri formunda bir ömür beklenen gezegen ile sanayileşmiş bir medeniyet taşıma ihtimali olan gezegenin atmosferlerinden neler beklediğimizi hesapladık bile” diyen Doç. Dr. Dervişoğlu, tek gereksinimimizin vakit ve sabır olduğunu, biroldukca kişi üzere kendisinin umudunun da bu koca kozmosta yalnız olmadığımız tarafında olduğunu belirtti.
‘YÜZDE 39’U BOYUT OLARAK DÜNYA’YA MİSAL’
Ötegezegen araştırmalarının cevap aradığı değerli sorulardan birinin “Dünya dışı hayat var mı?” sorusu olduğunu belirten Doç. Dr. Orkun Özdarcan, hayatın büyük olasılıkla gezegenlerde olabileceği düşünüldüğünde bu soruya cevap verebilmek için birinci adımda “Güneş Sistemi haricinde gezegen var mı?” sorusuna cevap arandığını ve bu sorunun 1992 yılında karşılığını bulduğunu hatırlattı. 1992 yılında başlayan ve günümüze kadar gelen keşiflerle birlikte Güneş Sistemi haricinde epeyce sayıda ötegezegenin olduğunu belirten Doç. Dr. Özdarcan, bir daha sonraki adımın bildiğimiz çeşitten hayatı ortasında barındırabilecek bir gezegenin aranması istikametinde olduğunu söylemiş oldu.
“Dünya’yı göz önünde bulundurursak yaşama elverişli bir gezegen çok soğuk ya da çok sıcak olmamalıdır” diyen Doç. Dr. Özdarcan, gezegenin yıldızına makul bir aralık aralığında olması gerektiğinin altını çizdi. Bu ara aralığına ‘yaşanabilir bölge’ ismi verildiğini belirten Doç. Dr. Özdarcan, bu bölgenin her bir ötegezegen sistemi için gezegenin etrafında dolandığı yıldızın boyutuna ve sıcaklığına bağlı olarak değişebildiğine dikkat çekti. Yıldızının etrafında yaşanabilir bölgede dolanan ötegezegenlerin sayısının şu anda 59 olduğu bilgisini paylaşan Doç. Dr. Özdarcan, “Bu gezegenlerin yüzde 39’u boyut olarak Dünya’ya benzeri, kalanlar içinde bir tanesi Mars boyutlarındadır. Geriye kalan başkaları ise gezegenimizden daha büyüktür” diye devam etti.
‘İNSANLIK TARİHİNDE KİLOMETRE TAŞI OLACAK’
Hususla ilgili bir öbür değerli noktanın yaşanabilir bölgede yer alan ötegezegenlerin, Dünya’ya emsal atmosfere ve yapıya sahip olup olmadıklarının belirlenmesi olduğuna dikkat çeken Doç. Dr. Orkun Özdarcan, işin bu kısmının hiç de kolay olmadığının altını çizerek “Yıldızının yanında hayli küçük ve sönük kalan bir gezegenin yapısını ve yaşama elverişliliğini, yıldızından alıp yansıttığı cılız ışıktan ve kendi öz ışımasından anlamak fazlaca ileri teknoloji, ağır araştırma, vakit ve sabır gerektiren bir iştir” yorumunda bulundu.
Dünya dışı yaşama konut sahipliği yapacak bir gezegen keşfedildiği takdirde bu gelişimin insanlık tarihinde kilometre taşı olacağına vurgu yapan Doç. Dr. Özdarcan, “bu biçimde bir keşifle bir arada uzak gelecekte ziyaret edilebilecek, üzerinde yaşanabilecek ikinci bir mesken bulunmuş olacaktır. Şayet bu mesken boşsa, insanlığın da tabiattaki başka canlıların yerleşebileceği ikinci bir ‘ev’ bulunmuş olacaktır” diye devam etti. Doç. Dr. Özdarcan, keşfedilen bu ikinci konutun ‘sahiplerinin’ olduğunu anlaşıldığında ise epeyce daha enteresan ve tarihi bir durumla karşı karşıya kalabileceğimizi belirtti.
GELECEKTE BİZİ NELER BEKLİYOR?
Doç. Dr. Orkun Özdarcan, dünya dışı hayat ihtimalini araştıran herkes için umutlu bir yorumda bulundu. Özdarcan, değişen teknolojinin baş döndürücü bir süratle geliştiği günümüzde kara delikler ya da dünya dışı hayatın varlığı hususları karşılaştırıldığında, kara deliklere bakılırsa dünya dışı hayatın varlığı ya da yokluğu konusundaki ipuçlarına ve karşılıklara epeyce daha evvel ulaşılabileceğine dikkat çekti.
Dünya dışı ömür konusunda daha büyük teleskoplar ve alıcıların sorularımıza karşılık bulmakta fazlaca yardımcı olacağını belirten Doç. Dr. Özdarcan, “Son on yılda uzaya peş peşe gönderilen uydu teleskoplar ve son olarak Hubble uzay teleskobunun varisi olarak görülen ve bir ay kadar evvel uzaya gönderilen James Webb teleskobu en âlâ örnekler olarak değerlendirilebilir” sözünü kullandı. Kara delikleri konusunun durumunun daha farklı olduğuna dikkat çeken Doç. Dr. Özdarcan, “Kara deliklerden direkt ışık alamadığımız için tabiatlarını anlamak kolay değildir” diye konuştu.
‘TÜRKİYE’NİN EN BÜYÜK VE TEK KIZILÖTE TELESKOBU…’
Son 10 yılda temel bilimler içindeki en büyük projelerin gökbilim alanında olduğuna dikkat çeken Doç. Dr. Ahmet Dervişoğlu, bilhassa ötegezegenler, kütleçekimsel dalgalar ve radyo astronomi başlıklarında yoğunlaşıldığı bilgisini verdi. Bilhassa kütleçekimsel dalgalar ve radyo astronomi projelerinin gayesinin karadelikleri daha güzel anlamak üzerine olduğunu belirten Doç. Dr. Dervişoğlu, “İçerisine giren ışığın bile kaçamadığı kainatın bu gizemli objelerini anlamak, insan şuuru ve teknolojisinin lakin birliktee yürütebileceği bir müddetçtir” tabirini kullandı. Yakın geçmişte bir kara deliğin detaylı bir fotoğrafının bu projelerin ön çalışmaları kararında elde edildiğini hatırlatan Doç. Dr. Dervişoğlu, “Yakın süreçte devreye girecek olan SKA (Square Kilometer Array) radyo teleskopları yardımıyla gözlenen karadeliklerin sayılarının artması bu mevzuda epeyce değerli boşlukları dolduracaktır” diye devam etti.
Ötegezegen araştırmalarında kainata öteki bir dalgaboyu penceresinden bakmamızın gerekli olduğunu belirten Doç. Dr. Dervişoğlu, yakın vakitte uzaya atılan James Webb teleskobunun ana amaçlarından birisinin ötegezegenler olduğunu belirtti. Bu bahiste Türkiye’nin de kıymetli adımlar attığına dikkat çeken Doç. Dr. Dervişoğlu, “Erzurum’da kurulmakta olan ülkemizin en büyük ve tek kızılöte teleskobu DoğAstronomiu Anadolu Gözlemevi (DAG) birinci ışığı almasıyla birlikte biz gökbilimcileri ötegezegenler liginde oynamaya davet edecektir” diye konuştu. Doç. Dr. Dervişoğlu, çapı 4 metre olan bu büyük teleskopa alınılması planlanan koronagraf ismi verilen aygıt yardımıyla yıldız ışığının ardına saklanan ötegezegenleri direkt görmeyi beklediklerini söz etti.
Can Şişman / Milliyet.com.tr – Bilim insanları ve amatör gökbilimciler geçtiğimiz günlerde ‘TOI-2180 b’ ismi verilen Jüpiter büyüklüğünde yeni bir gezegen keşfetti. Bu gezegenin Dünya’dan 379 ışık yılı uzaklıkta ve gezegenimizden 105 kat daha ağır belirtildi.
Amerikan Ulusal Havacılık ve Uzay Dairesi (NASA) da ‘TOI-2109 b’ ismi verilen, Dünya’dan binlerce ışık yılı uzaklıkta bir gezegenin keşfedildiğini, ‘sıcak Jüpiterler’ olarak isimlendirilen kategoriye ilişkin olduğu belirtilen bu yeni gezegende bir yılın sadece 16 saat sürdüğünü ve en sıcak ikinci gezegen olduğunu duyurmuştu.
Astronomi dünyasını harekete geçiren bu gelişmelere bir de kara delik heyecanı eklendi. Hubble uzay teleskobu, Henize 2-10 isimli cüce galaksinin kalbindeki bir kara deliğin yıldız yutmak yerine yıldız yarattığını saptadı. Tüm bunların yanında Avustralyalı bilim insanlarının, uzaydaki bir cismin her 18 dakikada bir Dünya’ya sinyal gönderdiğini açıklaması büyük bir şaşkınlık yarattı.
Astronomi dünyasında heyecan yaratan bu gelişmeleri TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi Akademik Hizmetler Müdür Yardımcısı Doç. Dr. Orkun Özdarcan ve Atatürk Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Ahmet Dervişoğlu ile konuştuk.
ÖTEGEZEGENLER ÇOK FAZLA BİLİNMİYOR
Güneş Sistemi’ndeki gezegenleri birçoğumuz biliyoruz. Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs ve Neptün, Güneş’in çekim tesiri altında kalan gezegenler. bir daha Güneş Sistemi içerisinde bu gezegenlere ilişkin 158 uydu; Ceres, Plüton, Eris, Hanumea ve Makemake’den oluşan beş cüce gezegen ve bu gezegenlere ilişkin 8 uydu ile milyarlarca küçük gök cismi yer alıyor. Fakat bir de biroldukca kişinin daha az bildiği ötegezegenler var. “Dünya haricinde bir ömür ihtimali var mı?” sorusuna cevap arayanların hakim olduğu bu ötegezegenler son senelerda epeyce sık karşımıza çıkıyor.
‘2012 YILINDA BİR BİRİNCİ YAŞANDI’
Ötegezegen ya da öteki bir tabirle Güneş dışı gezegenler, Güneş Sistemi’nin haricinde olan ve öbür bir yıldızın yörüngesinde bulunan gezegenlere deniliyor. “Ötegezegenler denildiğinde gökyüzünde yıldızların etrafında dolanan ve Güneş sistemindeki gezegenler üzere olan cisimler hayal edilebilir” diyen Doç. Dr. Orkun Özdarcan, hayat kaynağımız olan Güneş’in, kozmik ölçekte başka yıldızlarla karşılaştırıldığında orta boyuttaki bir yıldızdan daha küçük kaldığını söz etti. Doç. Dr. Özdarcan, Güneş’in etrafında şimdiki sayısıyla 8 gezegen olduğunu, bunun yanında asteroid jenerasyonu ve Plüton üzere cüce gezegenlerin yer aldığı Kuiper Kuşağı’nı ve Güneş Sistemi’nin oluşum kalıntısı olan Oort bulutunu bildiğimizi söylemiş oldu.
Gökyüzünde çıplak gözle ya da teleskopla görülebilen rastgele bir yıldızın etrafında Jüpiter, Satürn üzere gaz yapılı büyük gezegenlerin ya da Mars ve Venüs üzere kayaç yapılı daha küçük gezegenlerin dolanıyor olabildiğine dikkat çeken Doç. Dr. Özdarcan, 2012 yılında keşfedilen bir ötegezegene dikkat çekti. Bu tarihte keşfedilen ve ‘1SWASP J1407 b’ ismi verilen ötegezegenin Satürn’ün sahip olduğu halka sisteminden çok daha büyük bir halka sistemine sahip olduğunun anlaşıldığını belirten Doç. Dr. Özdarcan, 2012 yılında birinci sefer halka sistemine sahip bir ötegezegenin keşfedildiğini belirtti.
‘BİLDİKLERİMİZİ GÖZDEN GEÇİRMEMİZ GEREKTİĞİNİ HATIRLATIYOR’
“2000’li yılların başında bir astronomi öğrencisi olsaydınız 8’i Güneş Sistemi ortasında toplamda 9 gezegenin varlığını biliyor olacaktınız. Bu manada Güneş Sistemi’miz sizlere neredeyse biricikmiş üzere gelecekti” diyen Doç. Dr. Ahmet Dervişoğlu ise o tarihten daha sonra bilhassa uzay teleskoplarının kullanılması ile durumun tam aksi tarafta geliştiğinin altını çizdi. Şu anda farklı formüllerle bulunmuş tam 8 binden çok gezegenin varlığından bahsedildiğini söyleyen Doç. Dr. Dervişoğlu, “Özellikle bunların en az 3 bininin Güneş Sistemi gibisi sistemler olduğunu düşünürsek cihana bakışımızın muazzam bir halde değiştiğini söyleyebiliriz” diye devam etti.
“Örneğin daha evvel en âlâ bildiğimizi düşündüğümüz Güneş Sistemi, öbür gezegenli sistemlere baktığımızda artık bizlere tuhaf gelmekte. örneğin öteki sistemlerde Jüpiterler yıldızlarına yakın dolanırken bizde soğuk bölgelerde bulunmaktadır” diyen Doç. Dr. Dervişoğlu, bir daha birebir biçimde öteki sistemlerde hayat barındıran, dünyamıza misal gezegenlerin yok denecek kadar az olmasının bir teknoloji sorunu mi yoksa bilgi eksikliği yüzünden mi olduğuna dikkat çekti. Doç. Dr. Dervişoğlu, “Ötegezegenlerin varlığı, tam da biliyoruz derken, cihanla ilgili bildiklerimizi yeniden gözden geçirmemiz gerektiğini hatırlatıyor bizlere” diye konuştu.
‘BU KEŞİFLER KRİTİK BİR KIYMETE SAHİP’
Günümüzde ötegezegen keşiflerinin yüklü olarak uzay teleskoplarının gönderdiği bilgilerin tahlili ile yapıldığını belirten Doç. Dr. Orkun Özdarcan, şu an varlığı doğrulanmış ötegezegen sayısının 5 bine yakın olduğunu söylemiş oldu. Varlığı doğrulananlar haricinde daha binlerce ötegezegen adayının bulunduğuna dikkat çeken Doç. Dr. Özdarcan, birinci ötegezegen keşiflerinin yapıldığı 1990’lı senelerda ötegezegen sayılarının yalnızca birkaç tane iken şu an sayının binlerle söz edilmesini yüklü olarak bu uzay teleskoplarından gelen datalara borçlu olduğumuzu vurguladı. Doç. Dr. Özdarcan’a bakılırsa ötegezegen sayısındaki artış kararında artık yeni bir ötegezegen keşfi kolay hale geldi ve ömür oluşmasına elverişli ötegezegen keşfedilmesi için araştırmalar sürat kazandı.
Yeni keşfedilen ‘TOI-2180 b’ ve ‘TOI-2109 b’ isimli ötegezegenlerin özelliklerinin birinci bakışta incelendiğinde yaşama elverişlilik açısından umut verici olmadıklarının anlaşıldığını vurgulayan Doç. Dr. Özdarcan, “TOI-2109 b’ ötegezegeninin durumu Güneş’e Merkür’den epeyce daha yakında bulunan bir Jüpiter üzere hayal edilebilir. Bu gezegende bir yılın, bizim vakit tarifimize nazaran 16 saat sürmesi şaşırtan görünse de hayli daha şaşırtan ötegezegenler keşfedilmiştir” diye konuştu.
2011 yılında keşfedilen ve Jüpiter’in 35 katı kütleye sahip ‘YZ LMi b’ isimli ötegezegeninin, yıldızının etrafında yarım saatten daha kısa müddette bir cins attığını hatırlatan Doç. Dr. Özdarcan, “Diğer bir deyişle ‘YZ LMi b’ ötegezegeninde yaşayan bir canlı var ise bu canlı için bir yıl, bizim vakit sistemimize bakılırsa yarım saatten daha kısa sürmektedir” sözünü kullandı. Yeni ötegezegen keşiflerinin artık basitlaşsa da bir yıldızın ya da fazlacalu yıldız sisteminin etrafında gezegenlerin nasıl oluşabileceği ile ilgili değerli ipuçları barındırdığı için bilimsel olarak epey değerli olduğuna dikkat çeken Doç. Dr. Özdarcan, “Bu keşifler Güneş sistemindeki gezegenlerin oluşum ve hayat öykülerini net olarak ortaya koymak konusunda kritik bir ehemmiyete sahiptir” dedi.
‘TÜRKİYE’DE YAYGIN DEĞİL ANCAK…’
‘TOI-2180 b’ gezegeninin, tıpkı ‘TOI-2109 b’ gezegeni üzere günümüz ötegezegen çalışmalarında ‘sıcak Jüpiter’ ismi verilen bir kümenin son örneklerinden biri olduğunu belirten Doç. Dr. Ahmet Dervişoğlu ise sıcak Jüpiterlerin, Güneş sistemimizdekilerin bilakis yörüngesinde bulunduğu yıldıza fazlaca yakın dolaşan gezegenler olduğuna işaret etti. “Bugünkü ayrıntılarımız bir gaz gezegenin oluşabilmesi için yıldızından hayli uzakta oluşması gerektiğini göstermekte” diyen Doç. Dr. Dervişoğlu, bu gezegenlerin nasıl oluştuğu ve daha sonrasında yıldızına nasıl bu kadar yaklaştığı konusunun hala bir merak konusu olduğunu söylemiş oldu.
“Diğer yandan ‘TOI-2180 b’ gezegeninin keşfinin amatör gökbilimciler tarafınca yapılması da ayrıyeten bilim-toplum bağının ehemmiyetini vurguluyor” diyen Doç. Dr. Dervişoğlu, Türkiye’de yaygın olmasa da ABD ve Avrupa’da amatör gökbilimcilerin, bilim insanlarının eşliğinde ortak çalışmalara girdiğini, bilgisayar kodları ve yapay zekaların yetenek hudutları haricinde kalan bilgilerin tahlillerini yaptığını belirtti ve “Bu bir bağlamda kolektif şuurun bilgisayar gücü yerine kullanılmasıdır” diye konuştu.
KARA DELİKLER NASIL OLUŞUYOR?
bir daha ABD’deki bir araştırmada yıldız ‘doğuran’ bir kara delik keşfedildiği belirtildi. Bir kara deliğin yıldız oluşturması daha evvel görülen bir durum muydu yoksa tarihte bir birinci mi yaşandı? Kara delikler nasıl oluşuyorlar? niye bu kadar gizemli görülüyorlar?
Kara deliklerin iki çeşit olduğunu belirten Doç. Dr. Ahmet Dervişoğlu, bu kara deliklerin Güneş’ten 20-30 kat büyük kütleli bir yıldızın patlaması ile oluşan yıldızlı kara delikler ve gökadaların merkezinde olan ve oluşumu ile ilgili net bilgiye sahip olmadığımız epey büyük kütleli kara delikler olduğunu söylemiş oldu. Çok büyük kütleli kara deliklerin Güneş’ten milyon-milyar kat daha kütleli olduğunun altını çizen Doç. Dr. Dervişoğlu, “Kara deliklerin bu kadar ilgi uyandırması elbet hayli kuvvetli çekim kuvvetlerine sahip olmalarından dolayıdür. Bu o denli bir çekimdir ki ışık bile kaçamaz. Bu niçinle ismindeki ‘kara’ ve ‘delik’ sözcükleri buradan gelir” diye konuştu. “Kara delikler ‘kara’dır zira ışık bile kaçamadığı için karanlık görünürler. ‘Delik’ olmaları da her şeyi üzerlerine çekip yutmaları niçiniyledir” diyen Doç. Dr. Dervişoğlu, günlük ömrümüzde bu biçimde bir cisimle karşılaşmadığımız için bize tuhaf gelmelerinin ve tanınan kültürün tesiriyle birfazlaca sinemaya ve kitaba bahis olmalarının doğal olduğunu belirtti.
ABD’deki yıldız ‘doğuran’ kara deliğin epeyce büyük kütleli olduğuna ve Henize 2-10 cüce gökadasının merkezinde bulunduğuna işaret eden Doç. Dr. Dervişoğlu, “NASA’nın yürütücülüğündeki Hubble Uzay Teleskobu ile yapılan araştırma kararında bu kara deliğin yıldız oluşum bölgesini etkileyerek yıldız oluşumunu tetiklediği görülmüş. Fakat bahsedildiği üzere yıldız doğurmuyor, bilakis etrafındaki yıldız oluşum bölgelerini kuvvetli çekim kuvvetiyle etkiliyor“ diye konuştu.
Yaşanan bu gelişimin daha evvel kuramsal çalışmalarla öngörülen bir durum olduğuna dikkat çeken Doç. Dr. Dervişoğlu, “Bu durum bize tam olarak bilinmeyen kara delik-yıldız oluşum bölgesi içindeki etkileşim hakkında kıymetli bilgiler sağladı. Bu durum bir manada yok edici bir kuvvetin niye olduğu yeni oluşumlar olarak değerlendirilebilir” diye devam etti.
‘GİZEMİNİN YAKIN GELECEKTE ÇÖZÜLMESİ ZOR’
Kara deliklerin muazzam kütle çekim tesirleriyle civarlarındaki maddeyi rahatlıkla kendi üzerlerine çektiğini söyleyen Doç. Dr. Orkun Özdarcan ise bu biçimde bir durumda kara deliklerin kendilerine hayli yakın yıldızları yavaş yavaş yutmalarının kelam konusu olabildiğini vurguladı. Lakin bir kara deliğin fiilen yıldız doğurmasından kelam etmenin gerçek olmadığına dikkat çeken Doç. Dr. Özdarcan, “Kara delikler, muazzam kütle çekim tesirleriyle yalnızca civarlarındaki maddeyi üzerlerine çekmekle kalmaz, kendilerine daha uzak bölgeleri de çekim kuvvetleriyle dolaylı olarak etkileyebilir. İşte bu tesirler, uzak bir bölgede halihazırda yavaşça gerçekleşen yıldız oluşum sürecini hızlandırabilir ve yeni yıldızların doğmasına niye olabilir” diye konuştu.
Kara deliklerin nasıl oluştuklarının yalnızca genel çizgileriyle bilindiğini söyleyen Doç. Dr. Özdarcan, bir kara deliğin Güneş’ten on kat yahut daha fazla unsur içeren yıldızların hayatlarını bitmiş oldurmeleri daha sonrasında geriye bıraktıkları bir tıp kalıntı olduğunu belirtti. Bu kalıntıyı zihinlerde canlandırmanın kolay olmadığını söyleyen Doç. Dr. Özdarcan, “En sıradan haliyle tüm Güneş’in birkaç kilometre çapındaki bir bölgeye sıkıştırılması olarak hayal edilebilir. İşte bu biçimde bir durumda bir kara delik oluşur” diye devam etti. Cihanın birinci oluşumu esnasında kimi bölgelerde husus yoğunluğunun fazla olmasından ötürü de kara deliklerin meydana gelmiş olabileceğini belirten Doç. Dr. Özdarcan, kara deliklerin gizemlerinin yakın gelecekte tam manasıyla çözülmesinin sıkıntı olduğunun altını çizdi.
DÜNYA DIŞINDA BİR ÖMÜR MÜMKÜN MÜ?
Güneş dışı gezegenlerin keşfi dünya dışı ömürle ilgili soruları da birlikteinde getiriyor. Pekala biroldukça insanın merak ettiği üzere sanki dünya haricinde bir ömür bir gün mümkün olabilir mi? Ötegezegenlerin keşfi dünya haricinde bir ömür ihtimalini kuvvetlendiren bir gelişme mi? Güneş sistemlerinin oluşu konusunda farklı görüşlere sahip olunsa da kainatın biroldukça yerinde hayatın oluşmasının mümkün olduğu konusunda bütün bilim insanlarının hemfikir olduğunu söyleyen Doç. Dr. Ahmet Dervişoğlu, “Fakat asıl soru bu hayatın nasıl bir formda olduğudur” dedi.
“Dünya benzerinde olduğu üzere okyanus altı volkan etrafında hayatta kalmış bir bakteri üzere mi, yoksa yıldızlararası seyahate çıkana kadar çabucak hemen kendini imha etmemiş akıllı bir medeniyet mi? “Bilim insanları her türlü mümkünlük için çalışmayı devam ettiriyor” diye devam eden Doç. Dr. Dervişoğlu, çabucak hemen teleskoplarımızın gücünün bu sırrı çözmeye kâfi olmadığını lakin önümüzdeki yıllar içerisinde tamamlanması düşünülen devasa teleskoplarla bu bilmeceyi aydınlatmaya başlayacağımızı düşündüğünü tabir etti. “Örneğin, içerisinde bakteri formunda bir ömür beklenen gezegen ile sanayileşmiş bir medeniyet taşıma ihtimali olan gezegenin atmosferlerinden neler beklediğimizi hesapladık bile” diyen Doç. Dr. Dervişoğlu, tek gereksinimimizin vakit ve sabır olduğunu, biroldukca kişi üzere kendisinin umudunun da bu koca kozmosta yalnız olmadığımız tarafında olduğunu belirtti.
‘YÜZDE 39’U BOYUT OLARAK DÜNYA’YA MİSAL’
Ötegezegen araştırmalarının cevap aradığı değerli sorulardan birinin “Dünya dışı hayat var mı?” sorusu olduğunu belirten Doç. Dr. Orkun Özdarcan, hayatın büyük olasılıkla gezegenlerde olabileceği düşünüldüğünde bu soruya cevap verebilmek için birinci adımda “Güneş Sistemi haricinde gezegen var mı?” sorusuna cevap arandığını ve bu sorunun 1992 yılında karşılığını bulduğunu hatırlattı. 1992 yılında başlayan ve günümüze kadar gelen keşiflerle birlikte Güneş Sistemi haricinde epeyce sayıda ötegezegenin olduğunu belirten Doç. Dr. Özdarcan, bir daha sonraki adımın bildiğimiz çeşitten hayatı ortasında barındırabilecek bir gezegenin aranması istikametinde olduğunu söylemiş oldu.
“Dünya’yı göz önünde bulundurursak yaşama elverişli bir gezegen çok soğuk ya da çok sıcak olmamalıdır” diyen Doç. Dr. Özdarcan, gezegenin yıldızına makul bir aralık aralığında olması gerektiğinin altını çizdi. Bu ara aralığına ‘yaşanabilir bölge’ ismi verildiğini belirten Doç. Dr. Özdarcan, bu bölgenin her bir ötegezegen sistemi için gezegenin etrafında dolandığı yıldızın boyutuna ve sıcaklığına bağlı olarak değişebildiğine dikkat çekti. Yıldızının etrafında yaşanabilir bölgede dolanan ötegezegenlerin sayısının şu anda 59 olduğu bilgisini paylaşan Doç. Dr. Özdarcan, “Bu gezegenlerin yüzde 39’u boyut olarak Dünya’ya benzeri, kalanlar içinde bir tanesi Mars boyutlarındadır. Geriye kalan başkaları ise gezegenimizden daha büyüktür” diye devam etti.
‘İNSANLIK TARİHİNDE KİLOMETRE TAŞI OLACAK’
Hususla ilgili bir öbür değerli noktanın yaşanabilir bölgede yer alan ötegezegenlerin, Dünya’ya emsal atmosfere ve yapıya sahip olup olmadıklarının belirlenmesi olduğuna dikkat çeken Doç. Dr. Orkun Özdarcan, işin bu kısmının hiç de kolay olmadığının altını çizerek “Yıldızının yanında hayli küçük ve sönük kalan bir gezegenin yapısını ve yaşama elverişliliğini, yıldızından alıp yansıttığı cılız ışıktan ve kendi öz ışımasından anlamak fazlaca ileri teknoloji, ağır araştırma, vakit ve sabır gerektiren bir iştir” yorumunda bulundu.
Dünya dışı yaşama konut sahipliği yapacak bir gezegen keşfedildiği takdirde bu gelişimin insanlık tarihinde kilometre taşı olacağına vurgu yapan Doç. Dr. Özdarcan, “bu biçimde bir keşifle bir arada uzak gelecekte ziyaret edilebilecek, üzerinde yaşanabilecek ikinci bir mesken bulunmuş olacaktır. Şayet bu mesken boşsa, insanlığın da tabiattaki başka canlıların yerleşebileceği ikinci bir ‘ev’ bulunmuş olacaktır” diye devam etti. Doç. Dr. Özdarcan, keşfedilen bu ikinci konutun ‘sahiplerinin’ olduğunu anlaşıldığında ise epeyce daha enteresan ve tarihi bir durumla karşı karşıya kalabileceğimizi belirtti.
GELECEKTE BİZİ NELER BEKLİYOR?
Doç. Dr. Orkun Özdarcan, dünya dışı hayat ihtimalini araştıran herkes için umutlu bir yorumda bulundu. Özdarcan, değişen teknolojinin baş döndürücü bir süratle geliştiği günümüzde kara delikler ya da dünya dışı hayatın varlığı hususları karşılaştırıldığında, kara deliklere bakılırsa dünya dışı hayatın varlığı ya da yokluğu konusundaki ipuçlarına ve karşılıklara epeyce daha evvel ulaşılabileceğine dikkat çekti.
Dünya dışı ömür konusunda daha büyük teleskoplar ve alıcıların sorularımıza karşılık bulmakta fazlaca yardımcı olacağını belirten Doç. Dr. Özdarcan, “Son on yılda uzaya peş peşe gönderilen uydu teleskoplar ve son olarak Hubble uzay teleskobunun varisi olarak görülen ve bir ay kadar evvel uzaya gönderilen James Webb teleskobu en âlâ örnekler olarak değerlendirilebilir” sözünü kullandı. Kara delikleri konusunun durumunun daha farklı olduğuna dikkat çeken Doç. Dr. Özdarcan, “Kara deliklerden direkt ışık alamadığımız için tabiatlarını anlamak kolay değildir” diye konuştu.
‘TÜRKİYE’NİN EN BÜYÜK VE TEK KIZILÖTE TELESKOBU…’
Son 10 yılda temel bilimler içindeki en büyük projelerin gökbilim alanında olduğuna dikkat çeken Doç. Dr. Ahmet Dervişoğlu, bilhassa ötegezegenler, kütleçekimsel dalgalar ve radyo astronomi başlıklarında yoğunlaşıldığı bilgisini verdi. Bilhassa kütleçekimsel dalgalar ve radyo astronomi projelerinin gayesinin karadelikleri daha güzel anlamak üzerine olduğunu belirten Doç. Dr. Dervişoğlu, “İçerisine giren ışığın bile kaçamadığı kainatın bu gizemli objelerini anlamak, insan şuuru ve teknolojisinin lakin birliktee yürütebileceği bir müddetçtir” tabirini kullandı. Yakın geçmişte bir kara deliğin detaylı bir fotoğrafının bu projelerin ön çalışmaları kararında elde edildiğini hatırlatan Doç. Dr. Dervişoğlu, “Yakın süreçte devreye girecek olan SKA (Square Kilometer Array) radyo teleskopları yardımıyla gözlenen karadeliklerin sayılarının artması bu mevzuda epeyce değerli boşlukları dolduracaktır” diye devam etti.
Ötegezegen araştırmalarında kainata öteki bir dalgaboyu penceresinden bakmamızın gerekli olduğunu belirten Doç. Dr. Dervişoğlu, yakın vakitte uzaya atılan James Webb teleskobunun ana amaçlarından birisinin ötegezegenler olduğunu belirtti. Bu bahiste Türkiye’nin de kıymetli adımlar attığına dikkat çeken Doç. Dr. Dervişoğlu, “Erzurum’da kurulmakta olan ülkemizin en büyük ve tek kızılöte teleskobu DoğAstronomiu Anadolu Gözlemevi (DAG) birinci ışığı almasıyla birlikte biz gökbilimcileri ötegezegenler liginde oynamaya davet edecektir” diye konuştu. Doç. Dr. Dervişoğlu, çapı 4 metre olan bu büyük teleskopa alınılması planlanan koronagraf ismi verilen aygıt yardımıyla yıldız ışığının ardına saklanan ötegezegenleri direkt görmeyi beklediklerini söz etti.