İzmir’de büyük keşif! 13 kişi birebir anda tuvalete giriyordu, niçini ise…
Betül Yasemin Keskin / Milliyet.com.tr – İzmir’de Smyrna Antik Kenti’nin tiyatro kısmında sanatkarlar için yapılmış latrinalar bulundu. Kadifekale ile Smyrna Agorası içinde kalan bu antik tiyatroda 13 kişinin toplumsallaşmak için yan yan oturarak latrinaları yani genel tuvaletleri kullandıkları ortaya çıktı. Smyrna Antik Tiyatrosu’nda bulunan bu genel tuvaletler, sosyo-kültürel yapı başta olmak üzere devrin biroldukça özelliğine de ışık tutuyor. Pekala toplumsallaşmak için niye bu biçimde bir ortama gereksinim duyuldu? Her geçen gün biraz daha gün yüzüne çıkarılan Smyrna Antik Kenti’ni, Hafriyat Heyeti Lideri ve İzmir Katip Çelebi Üniversitesi (İKÇÜ) Türk İslam Arkeolojisi Anabilim Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Akın Ersoy tüm bilgileriyla anlattı.
‘YAN YANA DİZİLMİŞ ALAFRANGA TUVALET GİBİ’
Smyrna Antik Tiyatrosu’nda bulunan bu latrinalar hem kullanım maksadıyla tıpkı vakitte yapısı bakımından çok farklı. Genel tuvaletlerin yapısıyla ilgili konuşan Doç. Dr. Akın Ersoy, “Latrinalar 5 farklı plan tipinde karşımıza çıkar. Smyrna örneği bunlar ortasında U planlı tip ortasında yer alıyor. Bu örnekte tuvalet olarak belirlenen bir yerde üç duvar boyunca uzanan ‘anahtar deliği’ formunda sarfiyatları olan oturma bankı yer alıyor. Bu formu, sıralanmış alafranga tuvaletler üzere düşünmek yahut algılamak mümkün“ dedi.
‘TİCARİ BİR KAPIYDI’
Oturma banklarının taş yahut ahşaptan olabildiğini ve bankların altında derin, geniş bir pis su kanalı yer aldığını söyleyen Ersoy, biriken dışkıların ise kuvvetli bir akar su ya da bakılırsavliler, köleler tarafınca temizlenebildiğini söylemiş oldu. O senelerda idrar ortasındaki amonyağın temizleyici olarak kullanılabildiğinin öğrenildiğine ve bu niçinle ticari bir kalem olarak değerlendirildiğine dikkat çeken Ersoy, “İdrar sokaklara konan ‘amis’ ismi verilen idrar kaplarıyla da temin ediliyordu. Hatta latrinalar kiralandığı üzere idrar toplamanın vergilendirildiği de antik kaynaklardan öğreniliyor” diye konuştu.
‘PARANIN KOKUSU OLMAZ’
Doç. Dr. Akın Ersoy, “Antik müelliflerden Suetonius’un aktardığına göre Roma Devleti’nin gelirlerini artırma uğraşında olan İmparator Vespasianus, oğlu Titus’un idrardan aldığı vergiyi yermesi üzerine ona ‘Paranın kokusu olmaz’ (Pecunia non olet) karşılığını vermiştir” ayrıntısını da paylaştı.
‘SANATÇI TUVALETİ’ ÇOK İLGİ GÖRDÜ’
Antik kentte bulunan latrinaların bilhassa sanatkarlar tarafınca kullanılmasının niçinini de açıklayan Akın Ersoy, “Aslında bu büsbütün tuvaletlerin sahne binası ortasında olması ve sahne binalarının da seyirciye kapalı olmasından kaynaklanıyor.
Smyrna tiyatro latrinası pozisyonu gereği benim araştırdığım kadarıyla şimdilik Akdeniz kentlerinin tiyatroları ortasında tek örnek. Doğal olarak sahne binasını kullanan yalnızca sanatkarlar değil, hem de sahne binasını kullanan vazifeliler de 13 kişilik bu tuvaleti kullanıyorlardı. Lakin ‘Sanatçı Tuvaleti’ isimlendirmesi ilgi gördü sanırım” sözlerini kullandı.
İRTİBAT KURMAK İÇİN KULLANILIYORDU
Smyrna Antik Kenti’nde bulunan tuvaletlerin toplumsallaşmak gayesiyle kullanıldığı söyleniyor. Bunun ne manaya geldiğini açıklayan Doç. Dr. Akın Ersoy, “Sosyalleşmeden kastedilen kentlilerin birbirleriyle irtibat kurmaları. Yani tiyatrolar birbirlerini tanımayan kentlilerin yan yana oturarak günlük ömürlerini, kentin siyasi ve idari durumunu kıymetlendirdikleri, bilmedikleri konulardan haberdar oldukları yerlerdi. Smyrna latrinası meselade ise tıpkı anda tuvaleti kullanan sanatkarlar performansları ve izleyicilerden aldıkları güzel yahut makus reaksiyonları birliktece değerlendiriyorlar” şeklinde açıklama yaptı.
‘UMUMİ TUVALET’ ROMA DEVRİ İLE ÇIKTI
Ersoy, ‘umumi tuvalet’ olarak isimlendirilen bu tuvaletlerin Roma İmparatorluğu’nun tüm Akdeniz etrafında değerli bir siyasi ve ekonomik güç haline geldiği M.S. 1’inci yüzyıl ile kentlerin nüfus yoğunluğunun arttığı bir müddetçte ortaya çıktığını belirtti. Lakin bunun tek başına latrinaların inşasını açıklamaya yetmediğini söyleyen Akın Ersoy, “Sürekli akar bir suyun tuvalet yapılarına ulaşması gerekirdi. Bu da lakin Roma periyodunda kentlere uzaklardan su teminini sağlayacak inşaat teknolojisinin gelişmesiyle ilişkili. Tekil tuvaletler M.S. 3 bin’li senelerından itibaren, fakat genel tuvaletler Roma periyoduyla ortaya çıkar” dedi.
Antik Roma’da 140 adet genel tuvaletin olduğu hatta tıpkı anda 85 kişinin kullanabildiği tuvaletlerin inşa edildiğini belirten Doç. Dr. Akın Ersoy, İzmir’in M.S. 177-178’de tahminen de tarihinde geçirdiği en şiddetli zelzelenin akabinde Smyrna Antik Kenti’nin bir daha ayağa kaldırılması sırasında tiyatroda yapılan tamiratlar çerçevesinde düzenlendiğini söylemiş oldu. Ersoy, kentlerin kalabalıklaştığı bu süreçte insanların günlük gereksinimlerine ve kentlerin altyapısına yönelik kamusal çeşmeler, hamamların yanı sıra latrinalar da inşa edildiğini söylemiş oldu.
YALNIZCA ERKEKLER KULLANIYORDU ZİRA…
Smyrna Antik Kenti’nde bulunan bu tuvaletler, devrin sosyo-kültürel yapısını da gözler önüne seriyor. Toplumsallaşmak için yapılan tuvaletlerin bilhassa erkekler tarafınca kullanılmasını yorumlayan Doç. Dr. Akın Ersoy, “Antik Çağ’da her şeye karşın kimi örnekler haricinde erkek hâkim bir kültürün olduğunu söyleyelim. Tekli yahut yalnızca bir konutun sakinlerine hizmet eden birden çok oturma yeri olan tuvaletlerin yanı sıra meskenin haricindeki genel tuvaletler de daha hayli erkekler için düşünüldü” dedi.
Başlangıçta bu yapıların tüm halka açık olması düşünüldüyse de bayan ve erkeğin birlikte kullanımının sakıncalarının kısa müddette anlaşılmış olabileceğini söyleyen Ersoy, “adamların tunik ve pelerinden oluşan sıradan giysilerinin kısmi bir mahremiyet sağlayarak tuvaletlerin oldukcalu kullanımlarında avantaj sağladığı da açık” sözleriyle mevzuya açıklık getirdi.
26 METRELİK SAKLI GEÇİT
Smyrna Antik Kenti’nde genel tuvaletlerin haricinde keşfedilen öteki kalıntılar da mevcut. Hafriyat takımı kentin altında yaklaşık 20 bin kişilik tiyatroya izleyicilerin ulaşmasını sağlayan bir yol keşfetti. 26 metre uzunluğunda bir geçit olarak bedellendirilen bu keşifle ilgili bilgi veren Akın Ersoy, “Arkeoloji terminolojisinde ‘vomitoryum’ ismi verilen bu geçit, L planlı. Seyircilerin oturma yerlerine ulaşmaları için yapılmış altyapı tesisleri. Lakin bu geçidi şöyleki de yorumlayabiliriz: Roma periyodunda tiyatro inşalarını güçlendirmek için altyapıda tonoz sistem kullanılır. Demir kenetlerle birbirine bağlı taş tonozlar yapılır. Kemer görünümlü bu yapılar peş peşe geldiğinde bir geçit oluşturur” bilgisini verdi.
Doç. Dr. Akın Ersoy, “Smyrna Tiyatrosu’nun etrafında antik çağ tiyatrolarının hâmisi Dionysos’a ilişkin bir tapınağın ve çabucak karşısında Aphrodite Stratonikis kutsal alanının olduğunu biliyoruz. Tiyatronun çabucak bitişiğinde yahut yakınında anıtsal bir çeşme (Nymphaion) yapısının olduğunu da yazıtlardan öğreniyoruz” diyerek kelamlarını noktaladı.
Betül Yasemin Keskin / Milliyet.com.tr – İzmir’de Smyrna Antik Kenti’nin tiyatro kısmında sanatkarlar için yapılmış latrinalar bulundu. Kadifekale ile Smyrna Agorası içinde kalan bu antik tiyatroda 13 kişinin toplumsallaşmak için yan yan oturarak latrinaları yani genel tuvaletleri kullandıkları ortaya çıktı. Smyrna Antik Tiyatrosu’nda bulunan bu genel tuvaletler, sosyo-kültürel yapı başta olmak üzere devrin biroldukça özelliğine de ışık tutuyor. Pekala toplumsallaşmak için niye bu biçimde bir ortama gereksinim duyuldu? Her geçen gün biraz daha gün yüzüne çıkarılan Smyrna Antik Kenti’ni, Hafriyat Heyeti Lideri ve İzmir Katip Çelebi Üniversitesi (İKÇÜ) Türk İslam Arkeolojisi Anabilim Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Akın Ersoy tüm bilgileriyla anlattı.
‘YAN YANA DİZİLMİŞ ALAFRANGA TUVALET GİBİ’
Smyrna Antik Tiyatrosu’nda bulunan bu latrinalar hem kullanım maksadıyla tıpkı vakitte yapısı bakımından çok farklı. Genel tuvaletlerin yapısıyla ilgili konuşan Doç. Dr. Akın Ersoy, “Latrinalar 5 farklı plan tipinde karşımıza çıkar. Smyrna örneği bunlar ortasında U planlı tip ortasında yer alıyor. Bu örnekte tuvalet olarak belirlenen bir yerde üç duvar boyunca uzanan ‘anahtar deliği’ formunda sarfiyatları olan oturma bankı yer alıyor. Bu formu, sıralanmış alafranga tuvaletler üzere düşünmek yahut algılamak mümkün“ dedi.
‘TİCARİ BİR KAPIYDI’
Oturma banklarının taş yahut ahşaptan olabildiğini ve bankların altında derin, geniş bir pis su kanalı yer aldığını söyleyen Ersoy, biriken dışkıların ise kuvvetli bir akar su ya da bakılırsavliler, köleler tarafınca temizlenebildiğini söylemiş oldu. O senelerda idrar ortasındaki amonyağın temizleyici olarak kullanılabildiğinin öğrenildiğine ve bu niçinle ticari bir kalem olarak değerlendirildiğine dikkat çeken Ersoy, “İdrar sokaklara konan ‘amis’ ismi verilen idrar kaplarıyla da temin ediliyordu. Hatta latrinalar kiralandığı üzere idrar toplamanın vergilendirildiği de antik kaynaklardan öğreniliyor” diye konuştu.
‘PARANIN KOKUSU OLMAZ’
Doç. Dr. Akın Ersoy, “Antik müelliflerden Suetonius’un aktardığına göre Roma Devleti’nin gelirlerini artırma uğraşında olan İmparator Vespasianus, oğlu Titus’un idrardan aldığı vergiyi yermesi üzerine ona ‘Paranın kokusu olmaz’ (Pecunia non olet) karşılığını vermiştir” ayrıntısını da paylaştı.
‘SANATÇI TUVALETİ’ ÇOK İLGİ GÖRDÜ’
Antik kentte bulunan latrinaların bilhassa sanatkarlar tarafınca kullanılmasının niçinini de açıklayan Akın Ersoy, “Aslında bu büsbütün tuvaletlerin sahne binası ortasında olması ve sahne binalarının da seyirciye kapalı olmasından kaynaklanıyor.
Smyrna tiyatro latrinası pozisyonu gereği benim araştırdığım kadarıyla şimdilik Akdeniz kentlerinin tiyatroları ortasında tek örnek. Doğal olarak sahne binasını kullanan yalnızca sanatkarlar değil, hem de sahne binasını kullanan vazifeliler de 13 kişilik bu tuvaleti kullanıyorlardı. Lakin ‘Sanatçı Tuvaleti’ isimlendirmesi ilgi gördü sanırım” sözlerini kullandı.
İRTİBAT KURMAK İÇİN KULLANILIYORDU
Smyrna Antik Kenti’nde bulunan tuvaletlerin toplumsallaşmak gayesiyle kullanıldığı söyleniyor. Bunun ne manaya geldiğini açıklayan Doç. Dr. Akın Ersoy, “Sosyalleşmeden kastedilen kentlilerin birbirleriyle irtibat kurmaları. Yani tiyatrolar birbirlerini tanımayan kentlilerin yan yana oturarak günlük ömürlerini, kentin siyasi ve idari durumunu kıymetlendirdikleri, bilmedikleri konulardan haberdar oldukları yerlerdi. Smyrna latrinası meselade ise tıpkı anda tuvaleti kullanan sanatkarlar performansları ve izleyicilerden aldıkları güzel yahut makus reaksiyonları birliktece değerlendiriyorlar” şeklinde açıklama yaptı.
‘UMUMİ TUVALET’ ROMA DEVRİ İLE ÇIKTI
Ersoy, ‘umumi tuvalet’ olarak isimlendirilen bu tuvaletlerin Roma İmparatorluğu’nun tüm Akdeniz etrafında değerli bir siyasi ve ekonomik güç haline geldiği M.S. 1’inci yüzyıl ile kentlerin nüfus yoğunluğunun arttığı bir müddetçte ortaya çıktığını belirtti. Lakin bunun tek başına latrinaların inşasını açıklamaya yetmediğini söyleyen Akın Ersoy, “Sürekli akar bir suyun tuvalet yapılarına ulaşması gerekirdi. Bu da lakin Roma periyodunda kentlere uzaklardan su teminini sağlayacak inşaat teknolojisinin gelişmesiyle ilişkili. Tekil tuvaletler M.S. 3 bin’li senelerından itibaren, fakat genel tuvaletler Roma periyoduyla ortaya çıkar” dedi.
Antik Roma’da 140 adet genel tuvaletin olduğu hatta tıpkı anda 85 kişinin kullanabildiği tuvaletlerin inşa edildiğini belirten Doç. Dr. Akın Ersoy, İzmir’in M.S. 177-178’de tahminen de tarihinde geçirdiği en şiddetli zelzelenin akabinde Smyrna Antik Kenti’nin bir daha ayağa kaldırılması sırasında tiyatroda yapılan tamiratlar çerçevesinde düzenlendiğini söylemiş oldu. Ersoy, kentlerin kalabalıklaştığı bu süreçte insanların günlük gereksinimlerine ve kentlerin altyapısına yönelik kamusal çeşmeler, hamamların yanı sıra latrinalar da inşa edildiğini söylemiş oldu.
YALNIZCA ERKEKLER KULLANIYORDU ZİRA…
Smyrna Antik Kenti’nde bulunan bu tuvaletler, devrin sosyo-kültürel yapısını da gözler önüne seriyor. Toplumsallaşmak için yapılan tuvaletlerin bilhassa erkekler tarafınca kullanılmasını yorumlayan Doç. Dr. Akın Ersoy, “Antik Çağ’da her şeye karşın kimi örnekler haricinde erkek hâkim bir kültürün olduğunu söyleyelim. Tekli yahut yalnızca bir konutun sakinlerine hizmet eden birden çok oturma yeri olan tuvaletlerin yanı sıra meskenin haricindeki genel tuvaletler de daha hayli erkekler için düşünüldü” dedi.
Başlangıçta bu yapıların tüm halka açık olması düşünüldüyse de bayan ve erkeğin birlikte kullanımının sakıncalarının kısa müddette anlaşılmış olabileceğini söyleyen Ersoy, “adamların tunik ve pelerinden oluşan sıradan giysilerinin kısmi bir mahremiyet sağlayarak tuvaletlerin oldukcalu kullanımlarında avantaj sağladığı da açık” sözleriyle mevzuya açıklık getirdi.
26 METRELİK SAKLI GEÇİT
Smyrna Antik Kenti’nde genel tuvaletlerin haricinde keşfedilen öteki kalıntılar da mevcut. Hafriyat takımı kentin altında yaklaşık 20 bin kişilik tiyatroya izleyicilerin ulaşmasını sağlayan bir yol keşfetti. 26 metre uzunluğunda bir geçit olarak bedellendirilen bu keşifle ilgili bilgi veren Akın Ersoy, “Arkeoloji terminolojisinde ‘vomitoryum’ ismi verilen bu geçit, L planlı. Seyircilerin oturma yerlerine ulaşmaları için yapılmış altyapı tesisleri. Lakin bu geçidi şöyleki de yorumlayabiliriz: Roma periyodunda tiyatro inşalarını güçlendirmek için altyapıda tonoz sistem kullanılır. Demir kenetlerle birbirine bağlı taş tonozlar yapılır. Kemer görünümlü bu yapılar peş peşe geldiğinde bir geçit oluşturur” bilgisini verdi.
Doç. Dr. Akın Ersoy, “Smyrna Tiyatrosu’nun etrafında antik çağ tiyatrolarının hâmisi Dionysos’a ilişkin bir tapınağın ve çabucak karşısında Aphrodite Stratonikis kutsal alanının olduğunu biliyoruz. Tiyatronun çabucak bitişiğinde yahut yakınında anıtsal bir çeşme (Nymphaion) yapısının olduğunu da yazıtlardan öğreniyoruz” diyerek kelamlarını noktaladı.