Kıyamet alameti sayıyorlar! 5 yılda bir suya gidip kurban keserek…
Fazilet Şenol / Milliyet.com.tr – Türk inancının temel ögelerinden olan su ile ilgili biroldukca inanış, Türk halklarında hâlâ devam ediyor. MSGSÜ Sanat Tarihi Kısmı Emekli Öğretim Üyesi, Erken Periyot Türk Sanatı ve Mitolojisi uzmanı Prof. Dr. Yaşar Çoruhlu, kendilerini Şamanist olarak isimlendiren Tuva-Hakasya bölgesi Türkleri’nde, eski inançların günümüzde de varlığını sürdürdüğünü belirtti.
“Su ile ilgili inançlar kimi vakit şuurlu biçimde perdelenmiş yahut dönüştürülmüş olarak, kimi vakit de geleneğin transferi yoluyla varlığını sürdürüyor” diyen Prof. Çoruhlu, sulara bir ruh atfetme yahut sahibinin bulunduğunu tabir etme, yaradılışın sulardan olduğu, kimi suların canlılık yahut ölümsüzlük verdiği üzere inançların çeşitli mitler ve öykülerle aktarıldığını söylemiş oldu.
‘AKARSULARI KİRLETMEMEK İÇİN YIKANMAZLARDI’
Suyun yaratıcı özelliği olduğu düşünüldüğünden anne karnında ceninin gelişimi için mevcut olan sıvının suyla özleştirildiğinin altını çizen Yaşar Çoruhlu, bu niçinle nisan yağmuru ve nisan taşları kültünün de ortaya çıktığını söylemiş oldu. Prof. Dr. Çoruhlu, “Nisan ayında toplanan suları içen çocuğu olmayan Türkmen-Yörük bayanları, suyu içtiklerinde çocuklarının olacağına inanırlardı” dedi. Suyun sahibi olarak belirtilen ‘su iyesi’ yahut ‘iyeleri’nin en kuvvetli ruhlardan kabul edildiğini de ekleyen Prof. Dr. Çoruhlu, “Akarsuların kirletilmesi beğenilen karşılanmazdı. Hatta bu niçinle akarsularda yıkanmaktan dahi sakınan Türk toplulukları vardı” diye konuştu.
SUYA KURBAN KESİLİYOR
Prof. Dr. Yaşar Çoruhlu, günümüzde Altay Türklerinde de gece su ruhları rahatsız olacağı için ırmağa girilmesinin beğenilen karşılanmadığını söylemiş oldu. Prof. Dr. Çoruhlu, Altay Türkleri içindeki bir söylenceye bakılırsa ırmağın su iyesinin, ayağı kırılan bir avcıyı güzelleştirdiğini de ekledi. “Yakutlar da su ruhuna içki saçısı yapar ve hatta yavrulamış inek kurban ederlerdi” diyen Prof. Dr. Çoruhlu, suya kurban kesme pratiğinin Türkiye’de de görüldüğünü belirtti.
“Rifat Araz’ın kaydına nazaran, Harput’un yakınında 7 başka kaynak suyunun bulunduğu yerde, 5 yılda bir suyun bol ve bereketli olması için kurban kesilirmiş” diyen Prof. Dr. Çoruhlu, su ile ilgili adetlerin birçoğunun su iyesi inanışına dayandığının altını çizdi.
YERİN VE SUYUN YARATICILIĞIYLA BAĞDAŞTIRILMIŞ
Su iyesi inanışı Türk mitolojisinde bu kadar yaygınken su iyelerinin bayan olması da dikkat çeken ayrıntılar içinde. Pekala su iyelerinin bayan olarak kabul edilmesini nasıl yorumlamalıyız? Prof. Dr. Yaşar Çoruhlu bu soruya, “Türk mitolojisinde göğe ait ögeler eril, yer ve yere bağlı ögeler de birden fazla defa dişildir. Zira bayanın doğum yapabilmesi, yerin ve suyun yaratıcılığıyla bağdaştırılmıştır. Lakin gök de yağmurlar ile yeri dölleyendir. Yağmurlar, suları da oluşturur ve rahmeti sağlar” diyerek karşılık verdi.
Ardahan Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Fatih Şayhan ise bu mevzuda Prof. Dr. Çoruhlu ile hemfikir. “Bu durum büsbütün suyun dişil ve doğurucu özelliğinin bayana yansıtılmış yüzüdür. Günümüzde bile Altay Türkleri suların iyelerini dişi olarak kabul ederler” diyen Doç. Dr. Şayhan, suyun, hayatın akıp giden canlılığının sembolü olduğunu, bayanın da yaşamsal manada varlığın taşıyıcısı pozisyonunda bulunduğunun altını çizdi.
PLASENTA SIVISI İLE SU ORTASINDAKİ BENZERLİĞE VURGU
Öte yandan Göktürkler devrindeki kaynaklarda ismi geçen Tanrıça Umay’ın (Umay Ana) da bu doğumla ve plasentayla ilişkilendirilen bir Tanrıça yahut ruh olduğunu söyleyen Prof. Dr. Çoruhlu, “Kaşgarlı Mahmut kendisi bir Müslüman bulunmasına karşın Umay’dan bahseder ve Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Umay’ın çocuk doğunca anne karnından çıkan ‘son’ olduğunu söyler. Ayrıyeten Umay’a tapılırsa erkek çocuk doğacağını da belirtir” dedi. Prof. Dr. Çoruhlu, Altay Yaradılış destanlarından birinde, İlah Ülgen Yeri yaratırken sulardan çıkan bir Ak Ana’nın (Akene) ona yaratma ilhamı verdiğini de kelamlarına ekledi. Doç. Dr. Şayhan da bütün bu anlatılanların bir kararı olarak tabiatın besleyen, büyüten, gözeten ve koruyan ‘yüce ana’ olarak değerlendirilmesinin, su ile ilgili iyelerde bayan imgesinin oluşmasına yol açtığını söylemiş oldu.
‘SU BİRİKİNTİSİ BİLE BİR İYEYE SAHİP’
Mitolojide her ırmağın, her gölün, pınarın yahut su birikintisinin de çeşitli isimlerle anılan bir iyesi olduğu belirtiliyor. Prof. Dr. Çoruhlu, Türklerde su iyelerine olan inanç niçiniyle bu ruhlar istenilmeyen şeyler yapılıp da kızdırılırsa ziyan vereceği inancı olduğundan, su ruhlarına kaygıyla karışık bir sevgi ve hürmetin da beslendiğini söylemiş oldu. Prof. Dr. Çoruhlu, “Öte yandan fırtınalarda, şiddetli yağmurlarda taşan sular, kabaran, geçilemeyen ırmaklar, tufanlar da insanları korkutuyor. Bu çeşit suyun tehdide dönüştüğü durumlar beraberinde mitlerde kıyamet alameti sayıldığından belli vakit içinderda ön plana çıkan bir su korkusu oluşturmuştur” sözlerini kullandı.
DERİN SULARIN TABANI ÖLÜLER ÜLKESİYLE İLGİLİ
Çeşitli Türk mitlerinde yahut destanlarda yeryüzünün hududunu ırmakların yahut göllerin belirlediği belirtiliyor. O denli ki yeraltında sular yeryüzündekinin tersine aykırı istikamette akıyor, ağaçlar da kökleri üstte gövdesi ve kısımları aşağıda olarak tasvir ediliyor. “Kötülüğün efendisi Erlik’in karar sürdüğü dünyanın karanlık suları da tehdit edicidir” diyen Çoruhlu, bu niçinle ‘derin sular’ın tabanının karanlık olduğu için yeraltı alemiyle yahut ölüler ülkesiyle bağdaştırıldığını belirtti.
‘HİÇBİR ŞEY YOKKEN SU VARDI’
Neredeyse Türk mitleri dahil bütün dünya mitolojilerindeki söylencelerde, hiç bir şey yokken su olduğu görülüyor ve dünya ‘kozmik okyanus’ denilen bu su üzerinde yaratılıyor. Prof. Dr. Çoruhlu, Sümer mitolojisinde rablerin yeri yaratırken kozmik okyanusta yüzen dev hayvanların üzerine toprağı yerleştirdiklerini ve bu biçimdece dünyanın suya batmadığını, bu anlayışın bütün Avrasya mitolojilerinde de görüldüğüne vurgu yaptı. bu biçimdelikle sulara duyulan sevgi ve hürmetin, hem suyun yaşamsal değerinden birebir vakitte daha az oranda ve muhakkak durumlarda ondan çekinilmesi kararında oluştuğunu belirtti.
OTURARAK SU İÇMEK DE HÜRMET TABİRİ
bununla birlikte suyun oturularak içilmesinin ‘suya saygı’ sözü olabileceğini söyleyen Prof. Dr. Yaşar Çoruhlu, Müslümanların bunun sünnet olduğunu söylemiş olduklerinin de altını çizdi. Kültürümüzde ayakta yemek yemenin de uygun olmadığını belirten Prof. Dr. Çoruhlu, “Suyu oturarak içmek yahut yemeği oturarak yemek, hem de bedenin yemeği yahut suyu zorlanmadan alması (organların ziyan görmemesi ve zorlanmaması için) için de daha sağlıklı bir yol” dedi.
‘HER ŞEYDEN EVVEL YALNIZCA SU VARDI’
Doç. Dr. Fatih Şayhan da şimdi bütün mitolojilerde suyun kökensel olarak hayatın kaynağı olduğunu görüldüğünün altını çizdi. Hususa Altay Türklerine ilişkin olan ‘Cerdin Bütkeni’ (Yerin Yaratılışı) efsanesinden örnek veren Şayhan, şu tabirleri kullandı: “Yer yaratılmadan evvel yalnızca su vardı. Yer, gökyüzü, ay ve güneş yoktu’ diye başlanarak başlangıçta yalnızca suyun olduğunu, İlah Kuday’ın suların üstünde bir insan ile birlikte kara kaz olup uçtuğunu ve yeryüzünü bu su kütlesinden yarattığı belirtiliyor.”
‘HEM VAR EDİCİ birebir vakitte YOK EDİCİ’
Kozmik oluşumun dört temel öge içerisinde yer alan suyun insanoğlu tarafınca kirletilmeye en uygun öge olduğunu söyleyen Doç. Dr. Şayhan, “ötürüsıyla suların kirletilmesine karşı endişeyle kaplı bir hürmet kültü de oluşturulmuş. Zira su hem var edici birebir vakitte yok edici. Suya karşı konulamayacağı üzere suyun var edici istikametinin de yaşatılması gerekir” diye konuştu.
niye GEREKEN KIYMET VERİLMİYOR?
Türk mitolojisinde suya verilen paha bu kadar fazlayken niye günümüzde ağır bir su israfıyla karşılaşıyoruz? Yaşar Çoruhlu bu soruya, “Şu an ülkemizde ve büyük oranda da dünyada hangi kıymetlere sahip olursak olalım bu pahalar teorik ve uygulanmayan planda kalıyor. Bencilce tüketim yüzünden tabiat tahrip oluyor, ötürüsıyla su kaynaklarımız da azalıp yok oluyor” diyerek cevapladı. “Bu durumu suyun imgesinde tabiatın varlık alanı bağlamında ele almamız gerekiyor” Doç. Dr. Fatih Şayhan ise, “Doğa, var eden bütüncül ömür gücü ile insanlık için bir imkanlar gömüsüdür. Bu bakımdan belirtmemiz gerekir ki insanlık, kendisini tabiattan kopardığı vakit tabiata ziyan vermekten öte yaşamsal boyutta kendisine karşı bir yıkım sistemine dönüşür” dedi.
‘EĞER HALKA AKTARILABİLİRSE YOK OLMAKTAN KURTARILIR’
Yaşar Çoruhlu eğitim, üretim yoluyla tabiata yahut suya ait sevgi, hürmet çerçevesinde halka aktarılabileceğini vurguladı. Prof. Dr. Çoruhlu’ya göre bu yol, su tüketimini dengeleyebilir ve su kaynaklarını daha fazla yok olmaktan kurtarabilir. Doç. Dr. Fatih Şayhan da tahlil önerisi olarak, “ilk vakit içinderda tabiat ile bağlarımızı tek taraflı ve yıkıcı olmaktan öte karşılıklı ve gözetici düzlemde ele almalıyız. Kültürel manada da çocukları geleceğe hazırlarken tabiata ve tabiatın ögelerine saygıyı oluşturacak sanatsal, görsel, işitsel ve kültürel etkinlikler düzenlenebilir” diye konuştu.
Fazilet Şenol / Milliyet.com.tr – Türk inancının temel ögelerinden olan su ile ilgili biroldukca inanış, Türk halklarında hâlâ devam ediyor. MSGSÜ Sanat Tarihi Kısmı Emekli Öğretim Üyesi, Erken Periyot Türk Sanatı ve Mitolojisi uzmanı Prof. Dr. Yaşar Çoruhlu, kendilerini Şamanist olarak isimlendiren Tuva-Hakasya bölgesi Türkleri’nde, eski inançların günümüzde de varlığını sürdürdüğünü belirtti.
“Su ile ilgili inançlar kimi vakit şuurlu biçimde perdelenmiş yahut dönüştürülmüş olarak, kimi vakit de geleneğin transferi yoluyla varlığını sürdürüyor” diyen Prof. Çoruhlu, sulara bir ruh atfetme yahut sahibinin bulunduğunu tabir etme, yaradılışın sulardan olduğu, kimi suların canlılık yahut ölümsüzlük verdiği üzere inançların çeşitli mitler ve öykülerle aktarıldığını söylemiş oldu.
‘AKARSULARI KİRLETMEMEK İÇİN YIKANMAZLARDI’
Suyun yaratıcı özelliği olduğu düşünüldüğünden anne karnında ceninin gelişimi için mevcut olan sıvının suyla özleştirildiğinin altını çizen Yaşar Çoruhlu, bu niçinle nisan yağmuru ve nisan taşları kültünün de ortaya çıktığını söylemiş oldu. Prof. Dr. Çoruhlu, “Nisan ayında toplanan suları içen çocuğu olmayan Türkmen-Yörük bayanları, suyu içtiklerinde çocuklarının olacağına inanırlardı” dedi. Suyun sahibi olarak belirtilen ‘su iyesi’ yahut ‘iyeleri’nin en kuvvetli ruhlardan kabul edildiğini de ekleyen Prof. Dr. Çoruhlu, “Akarsuların kirletilmesi beğenilen karşılanmazdı. Hatta bu niçinle akarsularda yıkanmaktan dahi sakınan Türk toplulukları vardı” diye konuştu.
SUYA KURBAN KESİLİYOR
Prof. Dr. Yaşar Çoruhlu, günümüzde Altay Türklerinde de gece su ruhları rahatsız olacağı için ırmağa girilmesinin beğenilen karşılanmadığını söylemiş oldu. Prof. Dr. Çoruhlu, Altay Türkleri içindeki bir söylenceye bakılırsa ırmağın su iyesinin, ayağı kırılan bir avcıyı güzelleştirdiğini de ekledi. “Yakutlar da su ruhuna içki saçısı yapar ve hatta yavrulamış inek kurban ederlerdi” diyen Prof. Dr. Çoruhlu, suya kurban kesme pratiğinin Türkiye’de de görüldüğünü belirtti.
“Rifat Araz’ın kaydına nazaran, Harput’un yakınında 7 başka kaynak suyunun bulunduğu yerde, 5 yılda bir suyun bol ve bereketli olması için kurban kesilirmiş” diyen Prof. Dr. Çoruhlu, su ile ilgili adetlerin birçoğunun su iyesi inanışına dayandığının altını çizdi.
YERİN VE SUYUN YARATICILIĞIYLA BAĞDAŞTIRILMIŞ
Su iyesi inanışı Türk mitolojisinde bu kadar yaygınken su iyelerinin bayan olması da dikkat çeken ayrıntılar içinde. Pekala su iyelerinin bayan olarak kabul edilmesini nasıl yorumlamalıyız? Prof. Dr. Yaşar Çoruhlu bu soruya, “Türk mitolojisinde göğe ait ögeler eril, yer ve yere bağlı ögeler de birden fazla defa dişildir. Zira bayanın doğum yapabilmesi, yerin ve suyun yaratıcılığıyla bağdaştırılmıştır. Lakin gök de yağmurlar ile yeri dölleyendir. Yağmurlar, suları da oluşturur ve rahmeti sağlar” diyerek karşılık verdi.
Ardahan Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Fatih Şayhan ise bu mevzuda Prof. Dr. Çoruhlu ile hemfikir. “Bu durum büsbütün suyun dişil ve doğurucu özelliğinin bayana yansıtılmış yüzüdür. Günümüzde bile Altay Türkleri suların iyelerini dişi olarak kabul ederler” diyen Doç. Dr. Şayhan, suyun, hayatın akıp giden canlılığının sembolü olduğunu, bayanın da yaşamsal manada varlığın taşıyıcısı pozisyonunda bulunduğunun altını çizdi.
PLASENTA SIVISI İLE SU ORTASINDAKİ BENZERLİĞE VURGU
Öte yandan Göktürkler devrindeki kaynaklarda ismi geçen Tanrıça Umay’ın (Umay Ana) da bu doğumla ve plasentayla ilişkilendirilen bir Tanrıça yahut ruh olduğunu söyleyen Prof. Dr. Çoruhlu, “Kaşgarlı Mahmut kendisi bir Müslüman bulunmasına karşın Umay’dan bahseder ve Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Umay’ın çocuk doğunca anne karnından çıkan ‘son’ olduğunu söyler. Ayrıyeten Umay’a tapılırsa erkek çocuk doğacağını da belirtir” dedi. Prof. Dr. Çoruhlu, Altay Yaradılış destanlarından birinde, İlah Ülgen Yeri yaratırken sulardan çıkan bir Ak Ana’nın (Akene) ona yaratma ilhamı verdiğini de kelamlarına ekledi. Doç. Dr. Şayhan da bütün bu anlatılanların bir kararı olarak tabiatın besleyen, büyüten, gözeten ve koruyan ‘yüce ana’ olarak değerlendirilmesinin, su ile ilgili iyelerde bayan imgesinin oluşmasına yol açtığını söylemiş oldu.
‘SU BİRİKİNTİSİ BİLE BİR İYEYE SAHİP’
Mitolojide her ırmağın, her gölün, pınarın yahut su birikintisinin de çeşitli isimlerle anılan bir iyesi olduğu belirtiliyor. Prof. Dr. Çoruhlu, Türklerde su iyelerine olan inanç niçiniyle bu ruhlar istenilmeyen şeyler yapılıp da kızdırılırsa ziyan vereceği inancı olduğundan, su ruhlarına kaygıyla karışık bir sevgi ve hürmetin da beslendiğini söylemiş oldu. Prof. Dr. Çoruhlu, “Öte yandan fırtınalarda, şiddetli yağmurlarda taşan sular, kabaran, geçilemeyen ırmaklar, tufanlar da insanları korkutuyor. Bu çeşit suyun tehdide dönüştüğü durumlar beraberinde mitlerde kıyamet alameti sayıldığından belli vakit içinderda ön plana çıkan bir su korkusu oluşturmuştur” sözlerini kullandı.
DERİN SULARIN TABANI ÖLÜLER ÜLKESİYLE İLGİLİ
Çeşitli Türk mitlerinde yahut destanlarda yeryüzünün hududunu ırmakların yahut göllerin belirlediği belirtiliyor. O denli ki yeraltında sular yeryüzündekinin tersine aykırı istikamette akıyor, ağaçlar da kökleri üstte gövdesi ve kısımları aşağıda olarak tasvir ediliyor. “Kötülüğün efendisi Erlik’in karar sürdüğü dünyanın karanlık suları da tehdit edicidir” diyen Çoruhlu, bu niçinle ‘derin sular’ın tabanının karanlık olduğu için yeraltı alemiyle yahut ölüler ülkesiyle bağdaştırıldığını belirtti.
‘HİÇBİR ŞEY YOKKEN SU VARDI’
Neredeyse Türk mitleri dahil bütün dünya mitolojilerindeki söylencelerde, hiç bir şey yokken su olduğu görülüyor ve dünya ‘kozmik okyanus’ denilen bu su üzerinde yaratılıyor. Prof. Dr. Çoruhlu, Sümer mitolojisinde rablerin yeri yaratırken kozmik okyanusta yüzen dev hayvanların üzerine toprağı yerleştirdiklerini ve bu biçimdece dünyanın suya batmadığını, bu anlayışın bütün Avrasya mitolojilerinde de görüldüğüne vurgu yaptı. bu biçimdelikle sulara duyulan sevgi ve hürmetin, hem suyun yaşamsal değerinden birebir vakitte daha az oranda ve muhakkak durumlarda ondan çekinilmesi kararında oluştuğunu belirtti.
OTURARAK SU İÇMEK DE HÜRMET TABİRİ
bununla birlikte suyun oturularak içilmesinin ‘suya saygı’ sözü olabileceğini söyleyen Prof. Dr. Yaşar Çoruhlu, Müslümanların bunun sünnet olduğunu söylemiş olduklerinin de altını çizdi. Kültürümüzde ayakta yemek yemenin de uygun olmadığını belirten Prof. Dr. Çoruhlu, “Suyu oturarak içmek yahut yemeği oturarak yemek, hem de bedenin yemeği yahut suyu zorlanmadan alması (organların ziyan görmemesi ve zorlanmaması için) için de daha sağlıklı bir yol” dedi.
‘HER ŞEYDEN EVVEL YALNIZCA SU VARDI’
Doç. Dr. Fatih Şayhan da şimdi bütün mitolojilerde suyun kökensel olarak hayatın kaynağı olduğunu görüldüğünün altını çizdi. Hususa Altay Türklerine ilişkin olan ‘Cerdin Bütkeni’ (Yerin Yaratılışı) efsanesinden örnek veren Şayhan, şu tabirleri kullandı: “Yer yaratılmadan evvel yalnızca su vardı. Yer, gökyüzü, ay ve güneş yoktu’ diye başlanarak başlangıçta yalnızca suyun olduğunu, İlah Kuday’ın suların üstünde bir insan ile birlikte kara kaz olup uçtuğunu ve yeryüzünü bu su kütlesinden yarattığı belirtiliyor.”
‘HEM VAR EDİCİ birebir vakitte YOK EDİCİ’
Kozmik oluşumun dört temel öge içerisinde yer alan suyun insanoğlu tarafınca kirletilmeye en uygun öge olduğunu söyleyen Doç. Dr. Şayhan, “ötürüsıyla suların kirletilmesine karşı endişeyle kaplı bir hürmet kültü de oluşturulmuş. Zira su hem var edici birebir vakitte yok edici. Suya karşı konulamayacağı üzere suyun var edici istikametinin de yaşatılması gerekir” diye konuştu.
niye GEREKEN KIYMET VERİLMİYOR?
Türk mitolojisinde suya verilen paha bu kadar fazlayken niye günümüzde ağır bir su israfıyla karşılaşıyoruz? Yaşar Çoruhlu bu soruya, “Şu an ülkemizde ve büyük oranda da dünyada hangi kıymetlere sahip olursak olalım bu pahalar teorik ve uygulanmayan planda kalıyor. Bencilce tüketim yüzünden tabiat tahrip oluyor, ötürüsıyla su kaynaklarımız da azalıp yok oluyor” diyerek cevapladı. “Bu durumu suyun imgesinde tabiatın varlık alanı bağlamında ele almamız gerekiyor” Doç. Dr. Fatih Şayhan ise, “Doğa, var eden bütüncül ömür gücü ile insanlık için bir imkanlar gömüsüdür. Bu bakımdan belirtmemiz gerekir ki insanlık, kendisini tabiattan kopardığı vakit tabiata ziyan vermekten öte yaşamsal boyutta kendisine karşı bir yıkım sistemine dönüşür” dedi.
‘EĞER HALKA AKTARILABİLİRSE YOK OLMAKTAN KURTARILIR’
Yaşar Çoruhlu eğitim, üretim yoluyla tabiata yahut suya ait sevgi, hürmet çerçevesinde halka aktarılabileceğini vurguladı. Prof. Dr. Çoruhlu’ya göre bu yol, su tüketimini dengeleyebilir ve su kaynaklarını daha fazla yok olmaktan kurtarabilir. Doç. Dr. Fatih Şayhan da tahlil önerisi olarak, “ilk vakit içinderda tabiat ile bağlarımızı tek taraflı ve yıkıcı olmaktan öte karşılıklı ve gözetici düzlemde ele almalıyız. Kültürel manada da çocukları geleceğe hazırlarken tabiata ve tabiatın ögelerine saygıyı oluşturacak sanatsal, görsel, işitsel ve kültürel etkinlikler düzenlenebilir” diye konuştu.