Türkiye onu Twitter’da tanıdı… ‘Ne kabahat işledin de öyleysesin’ diyorlar!
Fazilet Şenol / Milliyet.com.tr- Ayşe Sarı, 35 yıllık hemşire. Gülhane Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nde, kurulmasını sağladığı Engelli Müracaat ve Uyum Birimi’nin sorumlusu. Engellilik alanında daha profesyonel olabilmek için toplumsal hizmet lisans ve yüksek lisansı yaptı. Engelli vatandaşlara takviye olmak için ise Eğitimde Eşit Haklar Platformu, goren Kalpler Eğitim Derneği’nde İdare Heyeti üyeliği olmakla birlikte, biroldukca STK’ya üye.
Türkiye, Ayşe Sarı ve kızı Ceren’in öyküsünü, 4 Eylül’de Twitter’da paylaştığı bir flood ile öğrendi. 90’lı senelerda cam kemik hastası kızını okutmak için vermediği uğraş, çekmediği zorluk kalmamış. Ayşe Sarı’nın kızı Ceren, artık 31 yaşında ve yüksek lisansını engelli çocukların eğitim hakkı üzerine yapmaya hazırlanıyor. Zira eğitimde ayrımcılığı en ağır biçimde yaşayanlardan biri o… Biz de bu öykü üzerine Ayşe Sarı’ya sorularımızı yönelttik. Bu vakte kadar ne derece kuvvetlikler yaşadılar, engelli öğrenciler ve aileleri bizlerin bilmediği, görmediği ne çeşit zorluklar yaşıyor, nelerle gayret ediyor; Ayşe Sarı’dan dinledik.
‘en çok 2 AY YAŞAR’ DEDİLER’
Bugüne kadar kızınızla birlikte ne üzere zorluklar yaşadınız? Bu zorlukları yaşarken sizi en çok zorlayan ve bununla birlikte en güç aldığınız nokta neydi?
Kızımın ender bir hastalığı var: Osteogenesiz imperfecta. Halk içinde ‘cam kemik hastalığı’ olarak biliniyor. Ender bir hastalığın başka tanımlaması ‘yetim hastalık’tır. Yani tıbbi tanılaması güç, tedavi imkanları kısıtlı. Tedavi formları için çalışmalar yok denecek kadar az. Kızım doğduğunda ‘Tedavisi yok, en çok 2 ay yaşar’ dedi hekimler. Tamam, bunu kabul ettik lakin yaşatmak için, kırıkları önlemek için ya da kırık daha sonrası hal bozukluklarını azaltmak için prosedür nedir, bir yol gösteren olmadı. Onu emzirirken dahi kırılan, nasıl tutacağımı bilmediğim bir bebeğim vardı.
Kızımı yaşatmanın yanında onu hayata hazırlamak çok zordu. Ya meskenden çıkamayacak ve ömrü boyunca bakıma muhtaç durumda yaşayacaktı ya da her çocuk üzere okula gidecek, bir meslek edinecek ve bağımsız yaşamayı öğrenecekti. Güç olan ikincisiydi. Gün gelip bensiz bir ömrü olursa şayet bağımsız yaşayabilmeliydi. Üstelik hiç bir takviye yokken biz bunu başarmalıydık. Ön yargılara karşın başarmalıydık. “Okusa ne olacak?”, “İşe girse ne olacak?”, “Biz ona bakarız” telaffuzları beni hem zorladı birebir vakitte bir o kadar da güçlendirdi.
Engelli çocukların ailelerinde boşanma oranının yüksek olduğunu düşünüyorum. Kızım 2.5 yaşındayken babası ile yollarımızı ayırdık. Tek başına bir anne ve bir bayan olarak hayata karşı dik durmak zordu olağan olarak. Fakat beni güçlendiren şeyin tam da bu olduğunu biliyorum. Engelli çocuğu olan bayan, şayet çalışıyorsa sıklıkla çalışma hayatına veda ediyor. Hemşire olarak Ankara GATA’da çalışıyordum. İstifa etmeyi hiç düşünmedim. Bakıcı bulmak zordu. O denli ki bir ay boyunca hastane odasında kızıma saklıdan baktığım da oldu. Devletin engelli çocuk ailelerini, birinci günden destekleyecek sistemleri o senelerda yoktu.
İlköğretim yaşı geldiğinde Anayasa’ya nazaran mecburî olan ilköğretimin, engelli çocuklar için hiç de mecburî olmadığını acı bir biçimde deneyimledik. İki yıl geç başladık okula. Zira okula kayıt olmamızı sağlayacak, hiç değilse denemek gayeli kızımın okula kayıt edilmesini sağlayacak şahıslara epeyce geç ulaştık. İlkokulda Fatma Acarbaş öğretmenimiz olmasaydı tahminen de kızımın okul denemesi başarısızlıkla sonuçlanacaktı. Okula başladığı ikinci ayda sandalyeden düşüp bir kol ve bacağı kırıldığında Fatma Öğretmen olmasaydı eminim bizi okuldan atarlardı.
‘KIZIMLA BİRLİKTE ÖLMEK TEK ÇÖZÜMMÜŞ ÜZERE GELDİ’
Bu çabada olağan olarak pes ettiğim devirler oldu. Bugün bulduğum tahlilin yarın için işe yaramadığını gördükçe direncim kırılıyordu. “Başaramayacağım” derdim. Açıkça söyleyeyim; canıma kıymayı düşündüğüm günler oldu. Kızımla bir arada gitmek tek çözümmüş üzere gelmedi değil. Denedim de… Sobalı konutta otururken kömür sobasının kapaklarını kapatarak denedim. Fakat sonraki sabah gün bir daha başlıyordu bizim için. Öldürmeyen acının kuvvetlendirdiğini söylüyorlar. Bu fazlaca hakikat. vakit içinde, bugünün tahlillerinin yarın işe yaramayacağını kanıksadım ve Allah’ın bir kapıyı kapatırken ötekini açacağına inandım. Kızım Ceren, o epey kuvvetli bir çocuktu. Yaşama tutunması karşısında güçsüz bir anne olmaktan utandım daima. Hayata bağlanmak, her şeye karşın, bunu yaptık birlikte. O, mecbur kaldığı açık öğretimden eğitimini tamamladı ve bu yıl sosyoloji kısmını bitirdi. 2016 yılında engelli kamu çalışanı imtihanı ile memur olarak atandı. Bağımsız olarak 16 ay boyunca birinci atama yeri olan Eskişehir Anadolu Üniversitesi’nde çalıştı. Akabinde kurumlar ortası geçiş ile benimle birebir hastaneye, Ankara Gülhane Hastanesi’ne atandı.
Danışmanlık verdiğim ailelere yaşanan zorlukların bitmese de boyut değiştireceğini, vaktin bize uygun geleceğini söylüyorum. Hepsinden kıymetlisi, haklarını öğrenmelerini istiyorum. Bir haksızlıkla karşı karşıya kaldıklarında dik durmalarını ve gayret etmelerini söylüyorum. Onlara verecekleri uğraşta yol gösteriyorum. Ne yazık ki epeyce güç durumda olan aileler var.
‘OTİZMLİ VE ZİHİNSEL ENGELLİ ÇOCUKLAR KIZIM KADAR ŞANSLI DEĞİL’
Kurumsal olarak okullarda yaşadığınız zorlukları anlatmışsınız. Pekala kızınıza etrafından ve ilkokul arkadaşlarından rastgele bir ‘zorbalık’ yapıldı mı? Bu durumlarla nasıl başa çıktınız?
Ceren’in en büyük talihi Fatma Öğretmen’in sınıfındaki çocukların Ceren’in durumunu kabullenmesiydi. hiç bir zorbalıkla karşılaşmadık. Zira Fatma Öğretmen çocuklarla konuşur, onları kaynaştırırdı. Kızım kış aylarında teneffüse çıkamadığında arkadaşlarının sınıfa kar taşıdığını ve sınıfta kar topu oynadığını biliyorum. Fakat genel olarak düşünürsek otizmli ve zihinsel engelli çocuklar, kızım kadar şanslı değil. Sınıf ortasında şayet öğretmenin çocukları kaynaştırmak için bir gayreti yok ise ya da o çocuğun sınıfta kalabilmesi için emek vermiyorsa, çocuğun sınıfta kabulü de imkansız hale gelebiliyor. Danışmanlık verdiğim ailelerden gelen bilgiler fazlaca acı. Örneğin otizmli bir çocuğun sınıftan hatta okuldan ayrılması için uğraş sarf eden veliler var.
‘AİLELER HAKLARINI BİLMELİ’
Kızınız üzere bu zorlukları yaşayan öteki engelli vatandaşlar için sizce hangi adımlar atıldı? Bizler engelli beşerler için neler yapabiliriz?
6 Eylül’de 2021-2022 eğitim ve öğretim yılı başladı. Ders zili çaldı. Lakin ders zili biroldukca engelli çocuk için çalmadı. Bunları ailelerden gelen bilgilere göre ve sivil toplum kuruluşlarının raporlarına dayanarak söylüyorum. halbuki biz Birleşmiş Milletler Engellilerin Hakları Sözleşmesi’ni 2007 yılında birinci imzalayan ülkelerden biriyiz. Engelli çocuğun üstün faydasından bahseden mukavele, her alanda ayrımcılığı yasaklar. Engellilerin özgür bir topluma faal bir biçimde iştirakleri temeldir. Kontrat, engelli çocukların ayrıştırılmadan genel eğitim sistemi ortasında yani yaşıtlarıyla tıpkı ortamlarda olmalarını koşul koşar. Türkiye, bu Sözleşme’yi imzalayarak engelli çocukların ayrımcılığa uğramaması için gerekli tüm tedbirleri almayı taahhüt etmiştir.
Aileler kesinlikle mukaveleyi okumalı. İşitme engelli bir çocuk için ya da görme engelli çocuk için okullarda gerekli tedbirlerin alınmasının zarurî olduğunu okumalılar. Aileler, çocuklarının eğitim hakkına erişimlerinin engellenemez bir insan hakkı olduğunu kabul ederek karşılaştıkları sıkıntılarla nasıl gayret edeceklerini bilmeliler. Seslerini duyurarak, yazdıkları dilekçelerle haksızlıklara itiraz ederek ve hak ihlallerini izleyen STK’lara bildirim yaparak…
Engelli çocukların eğitimde ayrımcılığa uğramamaları için tüm toplumun şunu bilmesi değerli: Eğitim, her insanın hakkıdır. “Sınıfta engelli çocuk olmasın” demek, ayrımcılıktır ve kabahattir. Çocuklar, yetişkinler üzere değildir. Ön yargıları yoktur. Farklılıkları ve kendinden farklı olanı, kolaylıkla kabullenirler. Ne yazık ki ön yargılı olmayı, ebeveynlerinden ve etraftan öğrenirler. Engelli çocuklarla birebir ortamlarda yetişen, eğitim alan, oynayan çocukların her biri gelecekte farklılıkları kabul eden bir toplum inşası için kazanımdır.
‘ÇALIŞAN ANNE-BABALARIN DESTEKLENMESİ DE ÖNEMLİ’
Çalışan anne ve babaların, çalışma hayatında desteklenmesi de kıymetli. Günlük eğitim ve bakım müsaadelerinin, gece vardiyasından ve nöbetlerinden muafiyet üzere yasal düzenlemelere gereksinim var. Benim bu bahisteki en somut çalışmam, engelli çocuğu olan çalışanlar için günlük eğitim ve bakım müsaadesinin TSK Müsaade Yönetmeliği’ne işlenmesi ve engelli çocuğu olan ebeveynlere 10 günlük mazeret müsaade hakkının 16 yaş sonu olmadan tüm işçi kanunlarına işlenerek maddeleşmesidir.
Askerî hastanelerin Sıhhat Bakanlığı’na bağlanması daha sonrası Bakanlık’ta da bu çalışmanın yapılması için yaptığım görüşmelerde, 2010/2 sayılı Başbakanlık Genelgesi’nin bir daha hatırlatılması için bir yazı yayınlanmasını sağladım. Lakin baktığınızda bu hakların kullanmasında önemli meseleler var. Ben SAHİM-SEN Engelliler Komitesi Lideri olarak, 2013 yılından beri bu bahis üzerinde çalışıyorum. Şayet yasal bir düzenleme yapılırsa kamu ve özel kesim ayrımı yapılmadan personel, memur, kontratlı ya da muvazzaf ayrımı yapılmaksızın tüm işçi kanunlarına işlenmesi gerekir. Bu niçinle ailelerin, bu yasal düzenleme için CİMER başvurusu yaparak talepte bulunmaları gerekiyor. Ayrıyeten çalıştıkları kurumlara dilekçe vererek bahsetmiş olduğumiz bu hakları talep etmeleri mümkün.
‘TÜM PÜRÜZ KÜMELERİNİN EĞİTİM İHTİYACI KARŞILANANA DEK DEVAM ETMELİ’
bu biçimde durumlarda çoğunlukla ‘onlar kendi okuluna gitsin’ üzere bir ötekileştirme yapılıyor. Pekala, sizce engellilerin ‘kendi okulları’ gerekli muhtaçlığı karşılıyor mu?
‘Engellilerin kendi okulları’ diye bir olgu yoktur aslında. Bu söylem bahsetmiş olduğumiz üzere engelliliğe dayalı ayrımcılığın beden bulmuş halidir. Evet, var mıdır; vardır. Bugün otizmli, zihinsel, bedensel, görme ve işitme engelliler için başka okullar var. Lakin istenilen bunlar değildir. Şayet bir okul, bedensel engelliler için erişilebilir bir biçimde inşa edildiyse, farklı bir okula niye gerek duyulsun? Ya da görmeyen çocuklar için gerekli Braille Alfabesi ya da gerekli gereçler var ise ya da işitme engelliler için gerekli makul düzenlemeler yapıldıysa niye bir çocuk, sadece engelli olduğu için kendi üzere olanların olduğu okula gitmek zorunda kalsın? Bu, her şeydilk evvel mukaveleye alışılmamıştır ve mukavele ayrıştırılmış okulları kabul etmez. Her bir okul, tüm pürüz kümelerinin eğitim ihtiyaçlarını karşılayan dek bilhassa görme engelliler için olan okullar devam etmelidir diyoruz.
Düşünün; engelli bir çocuk, erken yaşta özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinden yararlanmaya başlıyor. Okula başladığında bir daha pürüzüne bakılırsa bir okula gitmeye zorlanıyor, daha sonrasında da bu çocuğun yetişkin olup topluma katılması bekleniyor. Bu ne kadar mümkün olabilir? Bir veli, çocuğunun sınıfına gelen engelli çocuk için rahatlıkla, “Bu çocuğu sınıfta istemiyorum” diyebiliyor. Hatta özel bir okul ise, “O gitmezse ben çocuğumu okuldan alırım” diyebiliyor. Bu ötekileştiren bakış açısını aşabiliriz olağan olarak. Toplumsal farkındalık için efor gösterilebilir, farklılıkların kabulüne yönelik insan haklarını da içeren özel bir dersin müfredatta yer almasıyla mümkün olabilir.
Doğal ki engelli çocukların ve ailelerinin bu toplumun bir modülü oldukları şuurunun yerleşmesi, engelli ailelerini güçlendirmekle başlayacak. Bunu sağlamak için ailelerin, birinci engellilik tespit edildiğinde erken ikaz sistemi ortasında yer alacak hizmetlerle buluşturulması gerekiyor. Ailelere, yalnız olmadıklarını hissettirmeliyiz. Ruhsal, toplumsal ve ekonomik takviye ve danışmanlık alacakları kurumlar hakkında bilgilendirilecekleri ve ayrımcılığa uğradıklarında kolay kolay meseleleri iletebilecekleri ulaşılabilir ve herkes tarafınca bilinmesi sağlanmış bir sistemden bahsediyoruz. Bu sistem, acilen kurulmalı ve her ailenin bir aile tabibi olduğu üzere, aile hekimliklerinde, her bir aileye toplumsal hizmet uzmanı istihdam edilerek bu işe başlanmalı.
‘ENGELLİLİĞİN BİR CEZA OLDUĞUNA İNANIYORLAR’
Toplumda ‘iyi niyetli’ gözükse de ortasında ‘acıma’ ve ‘kibir’ bulunduran birtakım teselli cümleleri var. Bu cümlelerle ne çoğunlukla karşılıyorsunuz? Sizce engelli bir vatandaşla konuşurken yapılan en büyük yanlışlar neler?
Toplumun engellilik algısı, sıklıkla ‘yardıma muhtaç’lıkla ilgili. Bu niçinle muhtaçlık aslında acımayı da birlikteinde getiriyor. Aslında bu algıyı besleyen şey; ‘sağlamcılık/yetenekçilik’ inancı. Ve “ableizm” dediğimiz bu ayrımcılık biçimi, ırkçılık kadar tehlikeli. Zira sağlamcılığa nazaran, engelliler; yapamazlar, bir iş üretemezler, edilgendirler, hastadırlar hatta cinsiyetsizdirler. Sağlamcılığı savunanlar, kendilerince ‘normal’ kabul ettikleri insanların özelliklerini taşımayanları, kendilerinden aşağıda görür. Kibir, kendini üstün görmenin bir kararı. Engelliliği, hasta olmakla açıklayan bir yaklaşım da var. “Engelliler, uygunlaştırılması gereken hastalardır.” Pekala, iyileştiremediklerimiz ne olacak? Engelliliğin toplumun ön yargılarından ve çevresel etkenlerden kaynaklandığı inancı temel yaklaşım olmalı. Kızım, “Her yer erişilebilir olsa ben engelli değilim” der. Kızımın engelliliğe yol açan bir hastalığı olabilir. Bu hastalık, onun toplumda bağımsız yaşama hakkını elinden almamalı.
Kızım, pek kaliteli bir akülü tekerlekli sandalye kullanıyor. Elinde cep telefonu var ve sokakta, kimi beşerler kızımın eline para tutuşturmaya çalışıyor. Âlâ niyet midir bu? Birçok kişinin kullandığı “Herkes bir engelli adayıdır” telaffuzunun bir korkutma olduğunu söyleyebiliriz. Fakat bu telaffuz, güya bir empati yapılıyormuş algısı uyandırıyor ki gerçek bu değil. “Herkes bir gün ölecek” diyor muyuz, hayır. Öyleyse niye her insanın bir gün engelli olma ihtimalini, engelli insanlara karşı lisana getiriyoruz? senelerca, bu telaffuzun, bir farkındalık yaratmadığını gördük.
Biz, engelli bir kişiyi gördüğümüzde evvel mahzurunu görürüz. Örneğin engelli bir bayan avukatı ‘engelli avukat’ diye tanımlarız. Yanlış olan, engelliliği tarifin önüne koymamızdır. Yanlışsız olan; karşımızda bir bayan var ve o bayan bir avukattır. Ve engelli insanların muvaffakiyetlerinin abartılması da yanlış. Görmeyen bir gencin üniversiteyi bitirmesi, “Engeline karşın mahzurları aştı” diye haberleşebiliyor. Başarılan şey, her insanın başarabileceği bir iştir aslında. Bu muvaffakiyetleri yücelterek, olağanın haricinde gösterme eforu var. şüphesiz ülkemiz koşullarında engelli bir kişinin üniversite okuması kuvvetliklerle doludur. Bu kuvvetliklerin niçinlerine ve ortadan kaldırılmasına odaklanmak yerine biz başarıyı yüceltmeyi tercih ediyoruz.
‘ENGELLİLİĞİN NE OLDUĞU EĞİTİMİN BİRİNCİ YILLARINDA ANLATILMALI’
Ön yargıların en acımasız olanı, sokakta bizi durdurup, “Ne kabahat işledin de o biçimdesin?” diyenlerin ‘Engellilik bir cezadır’ inancına sahip olmaları. Engelliliğin ne olup olmadığını topluma, eğitimin birinci senelerından itibaren anlatmak gerekiyor. Telaffuzlarda “En büyük mahzur sevgisizliktir”, “Sevgi her manisi aşar”, “Engel sizsiniz”, “Engel zihinlerde olmasın” ya da “Engel yürekte değil beyinde” üzere cümleler yer almamalı.
Engellilerin Hakları Mukavelesi, devletlere engelliliğe yönelik bilinçlendirme hakkında sorumluluklar yükler. Devletin, aktif bilinçlendirme kampanyaları yapması ve bu çalışmalara engellileri, aileleri ve STK’ları dahil etmesi gerekir. Engellilik bir farklılıktır ve mahzuru olan beşerler bu toplumun eşit haklara sahip bir kesimidir. Son kelam olarak Sürdürülebilir Kalkınma Amaçlarının 2030 Gündemi’nin kelamını söylemek isterim: “Hiç kimseyi geride bırakma ve en geride olandan başla…” Bu cümlelerin, tüm siyasetlerin odağında olmasını diliyorum.
Fazilet Şenol / Milliyet.com.tr- Ayşe Sarı, 35 yıllık hemşire. Gülhane Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nde, kurulmasını sağladığı Engelli Müracaat ve Uyum Birimi’nin sorumlusu. Engellilik alanında daha profesyonel olabilmek için toplumsal hizmet lisans ve yüksek lisansı yaptı. Engelli vatandaşlara takviye olmak için ise Eğitimde Eşit Haklar Platformu, goren Kalpler Eğitim Derneği’nde İdare Heyeti üyeliği olmakla birlikte, biroldukca STK’ya üye.
Türkiye, Ayşe Sarı ve kızı Ceren’in öyküsünü, 4 Eylül’de Twitter’da paylaştığı bir flood ile öğrendi. 90’lı senelerda cam kemik hastası kızını okutmak için vermediği uğraş, çekmediği zorluk kalmamış. Ayşe Sarı’nın kızı Ceren, artık 31 yaşında ve yüksek lisansını engelli çocukların eğitim hakkı üzerine yapmaya hazırlanıyor. Zira eğitimde ayrımcılığı en ağır biçimde yaşayanlardan biri o… Biz de bu öykü üzerine Ayşe Sarı’ya sorularımızı yönelttik. Bu vakte kadar ne derece kuvvetlikler yaşadılar, engelli öğrenciler ve aileleri bizlerin bilmediği, görmediği ne çeşit zorluklar yaşıyor, nelerle gayret ediyor; Ayşe Sarı’dan dinledik.
‘en çok 2 AY YAŞAR’ DEDİLER’
Bugüne kadar kızınızla birlikte ne üzere zorluklar yaşadınız? Bu zorlukları yaşarken sizi en çok zorlayan ve bununla birlikte en güç aldığınız nokta neydi?
Kızımın ender bir hastalığı var: Osteogenesiz imperfecta. Halk içinde ‘cam kemik hastalığı’ olarak biliniyor. Ender bir hastalığın başka tanımlaması ‘yetim hastalık’tır. Yani tıbbi tanılaması güç, tedavi imkanları kısıtlı. Tedavi formları için çalışmalar yok denecek kadar az. Kızım doğduğunda ‘Tedavisi yok, en çok 2 ay yaşar’ dedi hekimler. Tamam, bunu kabul ettik lakin yaşatmak için, kırıkları önlemek için ya da kırık daha sonrası hal bozukluklarını azaltmak için prosedür nedir, bir yol gösteren olmadı. Onu emzirirken dahi kırılan, nasıl tutacağımı bilmediğim bir bebeğim vardı.
Kızımı yaşatmanın yanında onu hayata hazırlamak çok zordu. Ya meskenden çıkamayacak ve ömrü boyunca bakıma muhtaç durumda yaşayacaktı ya da her çocuk üzere okula gidecek, bir meslek edinecek ve bağımsız yaşamayı öğrenecekti. Güç olan ikincisiydi. Gün gelip bensiz bir ömrü olursa şayet bağımsız yaşayabilmeliydi. Üstelik hiç bir takviye yokken biz bunu başarmalıydık. Ön yargılara karşın başarmalıydık. “Okusa ne olacak?”, “İşe girse ne olacak?”, “Biz ona bakarız” telaffuzları beni hem zorladı birebir vakitte bir o kadar da güçlendirdi.
Engelli çocukların ailelerinde boşanma oranının yüksek olduğunu düşünüyorum. Kızım 2.5 yaşındayken babası ile yollarımızı ayırdık. Tek başına bir anne ve bir bayan olarak hayata karşı dik durmak zordu olağan olarak. Fakat beni güçlendiren şeyin tam da bu olduğunu biliyorum. Engelli çocuğu olan bayan, şayet çalışıyorsa sıklıkla çalışma hayatına veda ediyor. Hemşire olarak Ankara GATA’da çalışıyordum. İstifa etmeyi hiç düşünmedim. Bakıcı bulmak zordu. O denli ki bir ay boyunca hastane odasında kızıma saklıdan baktığım da oldu. Devletin engelli çocuk ailelerini, birinci günden destekleyecek sistemleri o senelerda yoktu.
İlköğretim yaşı geldiğinde Anayasa’ya nazaran mecburî olan ilköğretimin, engelli çocuklar için hiç de mecburî olmadığını acı bir biçimde deneyimledik. İki yıl geç başladık okula. Zira okula kayıt olmamızı sağlayacak, hiç değilse denemek gayeli kızımın okula kayıt edilmesini sağlayacak şahıslara epeyce geç ulaştık. İlkokulda Fatma Acarbaş öğretmenimiz olmasaydı tahminen de kızımın okul denemesi başarısızlıkla sonuçlanacaktı. Okula başladığı ikinci ayda sandalyeden düşüp bir kol ve bacağı kırıldığında Fatma Öğretmen olmasaydı eminim bizi okuldan atarlardı.
‘KIZIMLA BİRLİKTE ÖLMEK TEK ÇÖZÜMMÜŞ ÜZERE GELDİ’
Bu çabada olağan olarak pes ettiğim devirler oldu. Bugün bulduğum tahlilin yarın için işe yaramadığını gördükçe direncim kırılıyordu. “Başaramayacağım” derdim. Açıkça söyleyeyim; canıma kıymayı düşündüğüm günler oldu. Kızımla bir arada gitmek tek çözümmüş üzere gelmedi değil. Denedim de… Sobalı konutta otururken kömür sobasının kapaklarını kapatarak denedim. Fakat sonraki sabah gün bir daha başlıyordu bizim için. Öldürmeyen acının kuvvetlendirdiğini söylüyorlar. Bu fazlaca hakikat. vakit içinde, bugünün tahlillerinin yarın işe yaramayacağını kanıksadım ve Allah’ın bir kapıyı kapatırken ötekini açacağına inandım. Kızım Ceren, o epey kuvvetli bir çocuktu. Yaşama tutunması karşısında güçsüz bir anne olmaktan utandım daima. Hayata bağlanmak, her şeye karşın, bunu yaptık birlikte. O, mecbur kaldığı açık öğretimden eğitimini tamamladı ve bu yıl sosyoloji kısmını bitirdi. 2016 yılında engelli kamu çalışanı imtihanı ile memur olarak atandı. Bağımsız olarak 16 ay boyunca birinci atama yeri olan Eskişehir Anadolu Üniversitesi’nde çalıştı. Akabinde kurumlar ortası geçiş ile benimle birebir hastaneye, Ankara Gülhane Hastanesi’ne atandı.
Danışmanlık verdiğim ailelere yaşanan zorlukların bitmese de boyut değiştireceğini, vaktin bize uygun geleceğini söylüyorum. Hepsinden kıymetlisi, haklarını öğrenmelerini istiyorum. Bir haksızlıkla karşı karşıya kaldıklarında dik durmalarını ve gayret etmelerini söylüyorum. Onlara verecekleri uğraşta yol gösteriyorum. Ne yazık ki epeyce güç durumda olan aileler var.
‘OTİZMLİ VE ZİHİNSEL ENGELLİ ÇOCUKLAR KIZIM KADAR ŞANSLI DEĞİL’
Kurumsal olarak okullarda yaşadığınız zorlukları anlatmışsınız. Pekala kızınıza etrafından ve ilkokul arkadaşlarından rastgele bir ‘zorbalık’ yapıldı mı? Bu durumlarla nasıl başa çıktınız?
Ceren’in en büyük talihi Fatma Öğretmen’in sınıfındaki çocukların Ceren’in durumunu kabullenmesiydi. hiç bir zorbalıkla karşılaşmadık. Zira Fatma Öğretmen çocuklarla konuşur, onları kaynaştırırdı. Kızım kış aylarında teneffüse çıkamadığında arkadaşlarının sınıfa kar taşıdığını ve sınıfta kar topu oynadığını biliyorum. Fakat genel olarak düşünürsek otizmli ve zihinsel engelli çocuklar, kızım kadar şanslı değil. Sınıf ortasında şayet öğretmenin çocukları kaynaştırmak için bir gayreti yok ise ya da o çocuğun sınıfta kalabilmesi için emek vermiyorsa, çocuğun sınıfta kabulü de imkansız hale gelebiliyor. Danışmanlık verdiğim ailelerden gelen bilgiler fazlaca acı. Örneğin otizmli bir çocuğun sınıftan hatta okuldan ayrılması için uğraş sarf eden veliler var.
‘AİLELER HAKLARINI BİLMELİ’
Kızınız üzere bu zorlukları yaşayan öteki engelli vatandaşlar için sizce hangi adımlar atıldı? Bizler engelli beşerler için neler yapabiliriz?
6 Eylül’de 2021-2022 eğitim ve öğretim yılı başladı. Ders zili çaldı. Lakin ders zili biroldukca engelli çocuk için çalmadı. Bunları ailelerden gelen bilgilere göre ve sivil toplum kuruluşlarının raporlarına dayanarak söylüyorum. halbuki biz Birleşmiş Milletler Engellilerin Hakları Sözleşmesi’ni 2007 yılında birinci imzalayan ülkelerden biriyiz. Engelli çocuğun üstün faydasından bahseden mukavele, her alanda ayrımcılığı yasaklar. Engellilerin özgür bir topluma faal bir biçimde iştirakleri temeldir. Kontrat, engelli çocukların ayrıştırılmadan genel eğitim sistemi ortasında yani yaşıtlarıyla tıpkı ortamlarda olmalarını koşul koşar. Türkiye, bu Sözleşme’yi imzalayarak engelli çocukların ayrımcılığa uğramaması için gerekli tüm tedbirleri almayı taahhüt etmiştir.
Aileler kesinlikle mukaveleyi okumalı. İşitme engelli bir çocuk için ya da görme engelli çocuk için okullarda gerekli tedbirlerin alınmasının zarurî olduğunu okumalılar. Aileler, çocuklarının eğitim hakkına erişimlerinin engellenemez bir insan hakkı olduğunu kabul ederek karşılaştıkları sıkıntılarla nasıl gayret edeceklerini bilmeliler. Seslerini duyurarak, yazdıkları dilekçelerle haksızlıklara itiraz ederek ve hak ihlallerini izleyen STK’lara bildirim yaparak…
Engelli çocukların eğitimde ayrımcılığa uğramamaları için tüm toplumun şunu bilmesi değerli: Eğitim, her insanın hakkıdır. “Sınıfta engelli çocuk olmasın” demek, ayrımcılıktır ve kabahattir. Çocuklar, yetişkinler üzere değildir. Ön yargıları yoktur. Farklılıkları ve kendinden farklı olanı, kolaylıkla kabullenirler. Ne yazık ki ön yargılı olmayı, ebeveynlerinden ve etraftan öğrenirler. Engelli çocuklarla birebir ortamlarda yetişen, eğitim alan, oynayan çocukların her biri gelecekte farklılıkları kabul eden bir toplum inşası için kazanımdır.
‘ÇALIŞAN ANNE-BABALARIN DESTEKLENMESİ DE ÖNEMLİ’
Çalışan anne ve babaların, çalışma hayatında desteklenmesi de kıymetli. Günlük eğitim ve bakım müsaadelerinin, gece vardiyasından ve nöbetlerinden muafiyet üzere yasal düzenlemelere gereksinim var. Benim bu bahisteki en somut çalışmam, engelli çocuğu olan çalışanlar için günlük eğitim ve bakım müsaadesinin TSK Müsaade Yönetmeliği’ne işlenmesi ve engelli çocuğu olan ebeveynlere 10 günlük mazeret müsaade hakkının 16 yaş sonu olmadan tüm işçi kanunlarına işlenerek maddeleşmesidir.
Askerî hastanelerin Sıhhat Bakanlığı’na bağlanması daha sonrası Bakanlık’ta da bu çalışmanın yapılması için yaptığım görüşmelerde, 2010/2 sayılı Başbakanlık Genelgesi’nin bir daha hatırlatılması için bir yazı yayınlanmasını sağladım. Lakin baktığınızda bu hakların kullanmasında önemli meseleler var. Ben SAHİM-SEN Engelliler Komitesi Lideri olarak, 2013 yılından beri bu bahis üzerinde çalışıyorum. Şayet yasal bir düzenleme yapılırsa kamu ve özel kesim ayrımı yapılmadan personel, memur, kontratlı ya da muvazzaf ayrımı yapılmaksızın tüm işçi kanunlarına işlenmesi gerekir. Bu niçinle ailelerin, bu yasal düzenleme için CİMER başvurusu yaparak talepte bulunmaları gerekiyor. Ayrıyeten çalıştıkları kurumlara dilekçe vererek bahsetmiş olduğumiz bu hakları talep etmeleri mümkün.
‘TÜM PÜRÜZ KÜMELERİNİN EĞİTİM İHTİYACI KARŞILANANA DEK DEVAM ETMELİ’
bu biçimde durumlarda çoğunlukla ‘onlar kendi okuluna gitsin’ üzere bir ötekileştirme yapılıyor. Pekala, sizce engellilerin ‘kendi okulları’ gerekli muhtaçlığı karşılıyor mu?
‘Engellilerin kendi okulları’ diye bir olgu yoktur aslında. Bu söylem bahsetmiş olduğumiz üzere engelliliğe dayalı ayrımcılığın beden bulmuş halidir. Evet, var mıdır; vardır. Bugün otizmli, zihinsel, bedensel, görme ve işitme engelliler için başka okullar var. Lakin istenilen bunlar değildir. Şayet bir okul, bedensel engelliler için erişilebilir bir biçimde inşa edildiyse, farklı bir okula niye gerek duyulsun? Ya da görmeyen çocuklar için gerekli Braille Alfabesi ya da gerekli gereçler var ise ya da işitme engelliler için gerekli makul düzenlemeler yapıldıysa niye bir çocuk, sadece engelli olduğu için kendi üzere olanların olduğu okula gitmek zorunda kalsın? Bu, her şeydilk evvel mukaveleye alışılmamıştır ve mukavele ayrıştırılmış okulları kabul etmez. Her bir okul, tüm pürüz kümelerinin eğitim ihtiyaçlarını karşılayan dek bilhassa görme engelliler için olan okullar devam etmelidir diyoruz.
Düşünün; engelli bir çocuk, erken yaşta özel eğitim ve rehabilitasyon merkezlerinden yararlanmaya başlıyor. Okula başladığında bir daha pürüzüne bakılırsa bir okula gitmeye zorlanıyor, daha sonrasında da bu çocuğun yetişkin olup topluma katılması bekleniyor. Bu ne kadar mümkün olabilir? Bir veli, çocuğunun sınıfına gelen engelli çocuk için rahatlıkla, “Bu çocuğu sınıfta istemiyorum” diyebiliyor. Hatta özel bir okul ise, “O gitmezse ben çocuğumu okuldan alırım” diyebiliyor. Bu ötekileştiren bakış açısını aşabiliriz olağan olarak. Toplumsal farkındalık için efor gösterilebilir, farklılıkların kabulüne yönelik insan haklarını da içeren özel bir dersin müfredatta yer almasıyla mümkün olabilir.
Doğal ki engelli çocukların ve ailelerinin bu toplumun bir modülü oldukları şuurunun yerleşmesi, engelli ailelerini güçlendirmekle başlayacak. Bunu sağlamak için ailelerin, birinci engellilik tespit edildiğinde erken ikaz sistemi ortasında yer alacak hizmetlerle buluşturulması gerekiyor. Ailelere, yalnız olmadıklarını hissettirmeliyiz. Ruhsal, toplumsal ve ekonomik takviye ve danışmanlık alacakları kurumlar hakkında bilgilendirilecekleri ve ayrımcılığa uğradıklarında kolay kolay meseleleri iletebilecekleri ulaşılabilir ve herkes tarafınca bilinmesi sağlanmış bir sistemden bahsediyoruz. Bu sistem, acilen kurulmalı ve her ailenin bir aile tabibi olduğu üzere, aile hekimliklerinde, her bir aileye toplumsal hizmet uzmanı istihdam edilerek bu işe başlanmalı.
‘ENGELLİLİĞİN BİR CEZA OLDUĞUNA İNANIYORLAR’
Toplumda ‘iyi niyetli’ gözükse de ortasında ‘acıma’ ve ‘kibir’ bulunduran birtakım teselli cümleleri var. Bu cümlelerle ne çoğunlukla karşılıyorsunuz? Sizce engelli bir vatandaşla konuşurken yapılan en büyük yanlışlar neler?
Toplumun engellilik algısı, sıklıkla ‘yardıma muhtaç’lıkla ilgili. Bu niçinle muhtaçlık aslında acımayı da birlikteinde getiriyor. Aslında bu algıyı besleyen şey; ‘sağlamcılık/yetenekçilik’ inancı. Ve “ableizm” dediğimiz bu ayrımcılık biçimi, ırkçılık kadar tehlikeli. Zira sağlamcılığa nazaran, engelliler; yapamazlar, bir iş üretemezler, edilgendirler, hastadırlar hatta cinsiyetsizdirler. Sağlamcılığı savunanlar, kendilerince ‘normal’ kabul ettikleri insanların özelliklerini taşımayanları, kendilerinden aşağıda görür. Kibir, kendini üstün görmenin bir kararı. Engelliliği, hasta olmakla açıklayan bir yaklaşım da var. “Engelliler, uygunlaştırılması gereken hastalardır.” Pekala, iyileştiremediklerimiz ne olacak? Engelliliğin toplumun ön yargılarından ve çevresel etkenlerden kaynaklandığı inancı temel yaklaşım olmalı. Kızım, “Her yer erişilebilir olsa ben engelli değilim” der. Kızımın engelliliğe yol açan bir hastalığı olabilir. Bu hastalık, onun toplumda bağımsız yaşama hakkını elinden almamalı.
Kızım, pek kaliteli bir akülü tekerlekli sandalye kullanıyor. Elinde cep telefonu var ve sokakta, kimi beşerler kızımın eline para tutuşturmaya çalışıyor. Âlâ niyet midir bu? Birçok kişinin kullandığı “Herkes bir engelli adayıdır” telaffuzunun bir korkutma olduğunu söyleyebiliriz. Fakat bu telaffuz, güya bir empati yapılıyormuş algısı uyandırıyor ki gerçek bu değil. “Herkes bir gün ölecek” diyor muyuz, hayır. Öyleyse niye her insanın bir gün engelli olma ihtimalini, engelli insanlara karşı lisana getiriyoruz? senelerca, bu telaffuzun, bir farkındalık yaratmadığını gördük.
Biz, engelli bir kişiyi gördüğümüzde evvel mahzurunu görürüz. Örneğin engelli bir bayan avukatı ‘engelli avukat’ diye tanımlarız. Yanlış olan, engelliliği tarifin önüne koymamızdır. Yanlışsız olan; karşımızda bir bayan var ve o bayan bir avukattır. Ve engelli insanların muvaffakiyetlerinin abartılması da yanlış. Görmeyen bir gencin üniversiteyi bitirmesi, “Engeline karşın mahzurları aştı” diye haberleşebiliyor. Başarılan şey, her insanın başarabileceği bir iştir aslında. Bu muvaffakiyetleri yücelterek, olağanın haricinde gösterme eforu var. şüphesiz ülkemiz koşullarında engelli bir kişinin üniversite okuması kuvvetliklerle doludur. Bu kuvvetliklerin niçinlerine ve ortadan kaldırılmasına odaklanmak yerine biz başarıyı yüceltmeyi tercih ediyoruz.
‘ENGELLİLİĞİN NE OLDUĞU EĞİTİMİN BİRİNCİ YILLARINDA ANLATILMALI’
Ön yargıların en acımasız olanı, sokakta bizi durdurup, “Ne kabahat işledin de o biçimdesin?” diyenlerin ‘Engellilik bir cezadır’ inancına sahip olmaları. Engelliliğin ne olup olmadığını topluma, eğitimin birinci senelerından itibaren anlatmak gerekiyor. Telaffuzlarda “En büyük mahzur sevgisizliktir”, “Sevgi her manisi aşar”, “Engel sizsiniz”, “Engel zihinlerde olmasın” ya da “Engel yürekte değil beyinde” üzere cümleler yer almamalı.
Engellilerin Hakları Mukavelesi, devletlere engelliliğe yönelik bilinçlendirme hakkında sorumluluklar yükler. Devletin, aktif bilinçlendirme kampanyaları yapması ve bu çalışmalara engellileri, aileleri ve STK’ları dahil etmesi gerekir. Engellilik bir farklılıktır ve mahzuru olan beşerler bu toplumun eşit haklara sahip bir kesimidir. Son kelam olarak Sürdürülebilir Kalkınma Amaçlarının 2030 Gündemi’nin kelamını söylemek isterim: “Hiç kimseyi geride bırakma ve en geride olandan başla…” Bu cümlelerin, tüm siyasetlerin odağında olmasını diliyorum.