Umay Ana etkisi! Efsane onunla başladı…
Fazilet Şenol / Milliyet.com.tr – Türk tarihi, edebiyatı ve kültürü incelendiğinde Eski Türklerde bayanın toplumsal hayattaki yerinin günümüzden çok daha üstte olduğunu söylemek mümkün.
Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi Türk Lisanı ve Edebiyatı Kısmı’ndan Prof. Dr. Muharrem Kaya, insanlık tarihini bir müddetç ortasında düşünmemiz gerektiğini, geçim biçimine nazaran ilkel-sürü toplumundan avcı-toplayıcılığa, tarım toplumundan sanayi toplumuna yanlışsız bir gelişim çizgisinin görüldüğünü belirtti. Prof. Dr. Kaya, “Mitolojide avcı-toplayıcı toplumların oluşturduğu bilgi, inanç alanıdır. Yaban toplumların, cihanın, dünyanın, yeryüzü usullerinin, hayvanların, bitkilerin, toplumsal olguların, kökenini izah ettikleri bir yapıdır. Türklerin tarih sahnesine birinci çıktıkların vakit içinderdan kalan anlatılara, hayvancılıkla geçinen göçebe uzunluklara baktığımızda bu ayrıntıların, inanışların, âyinlerin izlerini görüyoruz” dedi.
‘DÜNYAYI BAYANLARA BORÇLUYUZ’
Türk mitolojisinde de dişi semboller çok büyük ehemmiyet arz ediyor. Dünyanın yaratılışıyla ilgili Altay anlatılarında, İlah Ülgen’e yaratma ilhamını veren Ak Ene yani Ak Ana. Suyun ortasından çıkarak, suyun üstünde kara kaz formunda uçan Ülgen’e yaratması gerektiğini söyler ve yaratılış başlar. Prof. Dr. Muharrem Kaya, bu anlatılardan dünyayı bayanlara borçlu olduğumuzu çıkartabileceğimiz kanaatinde. Prof. Dr. Kaya, “Türk mitolojisinde doğumdan sorumlu Umay Ana da bir öteki bayan figür olarak karşımıza çıkıyor. Yalnızca bayanların değil, dişi hayvanların da doğum yapmasını, doğan bebeklerin, yavruların hayatta kalmasını sağlayan gözetici bir dişil ruhtur. Bir de tam bilakis yeni doğan bebekleri ve lohusa bayanları öldüren Albız, Al Karısı diye kötücül bir ruhun varlığı kelam konusu. Bu da lohusa humması denilen hastalığın, makûs dişil bir imgeye dönüştürülmüş, mitolojik karşılığıdır” diye konuştu.
Öbür bir tanrıça figürü ise Ağaç Ana. Ağaç, Türk mitolojik ve kültüründe bir Gök İlah simgesi. Eski bir Türk inancı olan Şamanizm’e göre Türklerin dokuz uzunluğunun türediği ‘yerle göğü birbirine bağlayan ömür ağacı’ olan Ulukay’ın, yeryüzü ve gökyüzünün tam ortasında ve kökleri okyanusa kadar uzanıyor. Bu kutsal hayat ağacını ise Ağaç Ana koruyor. Ağaç Ana, ‘halkların anası’ olarak biliniyor ve Türk toplulukları Ağaç Ana’yı ‘bütün ağaçların anası’ olarak kabul ediyor. Ağaç Ana, soyun devamlılığını simgeliyor.
“Türk mitolojisinde teogonik yapı ortasında birinci karşımıza çıkanlar bunlar” diyen Prof. Dr. Kaya, ayrıyeten, bunların haricinde Yakut tabiat rabbi Eser Aar Toyon’un karısıyla birlikte dolaştığını, yeryüzüne inip ayağını bastığı, ziyaret ettiği yere rahmet getirdiğini söylemiş oldu. Prof. Dr. Kaya, bir daha Yakut mitolojisinde adalet yaradanının karısıyla bir arada adalet dağıttığına, bunların yazmanlarının da bulunduğuna değindi. Yer altında bulunan Erlik’in ise hem erkek tıpkı vakitte kız çocukları var. Fakat Erlik berbat olduğu için kızları da berbat oluyor. Bunlar adamların aklını cinsellikleriyle alan, onların ruhunu kaçırıp yer atına götüren ve Erlik’in hizmetçisi yapan kahramanlar olarak tasvir ediliyor.
‘ÇOCUĞUN SOYU ANNEYE BAKILARAK TAKİP EDİLİYOR’
Prof. Dr. Muharrem Kaya yalnızca Türk mitolojisinde değil insanlık tarihinde hanımın yerini, avcı-toplayıcı, tarım ve sanayi toplumu gelişimi sürecinde kıymetlendirmek gerektiğini söylemiş oldu. Prof. Dr. Kaya, mitoloji, efsane, masal, destan, halk kıssası, meddah öyküsü üzere uygarlık basamağında oluşmuş metinlere, “Bu metinlerde anlatılan bayanların toplumsal, kültürel yeri ne?” diye nazaran bahse daha bütüncül yaklaşılacağını belirtti.
“Gördüğümüz üzere Altay mitlerinde yaratıcı gücü başlatan ana öge bayan. Bayan doğurganlığı Ay ve Umay’la ilişkilendirilmiş. Genel olarak avcı-toplayıcılarda, ana soylu bir akrabalık ilgisi gözlenmiş. Zira erkek av peşinde uzaklara gidiyor, kimi vakit başarılı olamıyor. Çocuğun soyu anneye bakılarak takip ediliyor” diyen Prof. Dr. Kaya, toplayıcı olan hanımın küçük sulak alanlarda tarımı başlatmış olduğunı da vurguladı. Birinci tarım toplumlarında rahmet tanrıçasının bayan cinselliğiyle ilişkilendirildiğinin altını çizen Prof. Dr. Kaya, sabanın kullanılmaya başlamasıyla tarlaların ekilip biçilmesinin, silah kullanmakta uzmanlaşan adamların ordu sistemini oluşturmasının erkek hâkim tarım toplumlarını yarattığını söylemiş oldu. Bunun kararında da hanımın toplumsal rolünün, âlâ annelik ve sadık eş olmakla hudutlu kaldığını da ekledi.
‘SAVAŞÇI BAYANLARI ÇOBAN VE KONAR GÖÇER TOPLUMLARDA GÖRÜYORUZ’
Savaşçı bayanları, çoban ve konar göçer toplumların destanlarında gördüğümüzü söyleyen Prof. Dr. Kaya, bir geçiş periyodu yapıtı olan Dede Korkut Kitabı’ndaki Selcen Hatun, Banu Çiçek üzere karakterlerle buna örnek gösterdi. Bu anlatılarda bayanın erkek daha uykusundan uyanmadan cet bindiğini, erkeğin elini yaya uzatmadan oku çekip attığını söyleyen Kaya, “Bayan da erkek kadar savaşçı olup hayvanlarını, obasını istilacılardan, yağmacılardan korumak zorunda. Toplumsal kurallar, bayanı savaşçı yapıyor. Bu devrin yapıtlarında de bu tip bayan karakterlerle karşılaşıyoruz. Bu yapıtlarda de erkek kadar savaşçı olmak üstün pahalar olarak işleniyor. Lakin Manas üzere destanlarda da hem bu biçimde savaşçı çoban toplum hanımını tıpkı vakitte tarım toplumunun, konutu, aileyi çekip çeviren, erkeğine yol gösteren bilge hanımını görüyoruz. Bunun en değerli örneği Manas’ın birinci eşi Kanıkey” diye konuştu.
Kanıkey, Manas Destanı’nda, savaşan, dövüşen, avcılıkla uğraşan, cet binen, korkusuz yavuz ve kuvvetli bir Türk bayanı tiplemesi olarak karşımıza çıkıyor. Kanıkey, Manas Han’ın eşi olarak metinlerde yer alıyor. ‘Kanıkey’in Manas’ı Mevtten Kurtarması’ isimli kısımda Kanıkey’in, Kalmukların elinde esir düşen Manas’ı tek başına kurtarması anlatılıyor.
‘SOSYAL BAKIŞ AÇISI ATASÖZLERİNDE GÖRÜLÜYOR’
Prof. Dr. Muharrem Kaya, halk külçeşidinin niyet istikametini bir cümle ortasında özetleyen atasözlerine bakılması gerektiğini, tarım toplumunda oluşan erkek hükümran yapının, bayanın annelik ve sadık eş olmakla sınırlanan toplumsal rolüne uygun bakış açısının izlerini atasözlerinde gördüğümüzü söylemiş oldu. Prof. Dr. Kaya, “Kadın aklıyla iş yapılamayacağı, hanımın karnından sıpayı, sırtından sopayı eksik etmemek gerektiği, bayan malının erkeğin başına tokmak olduğu belirtilir. Bütün bunlar erkek hâkim kültürün tesiriyle oluşmuş niyet kalıplarıdır” tabirlerini kullandı.
Çoban, savaşçı eski Türklerde bu fikirlere ilişkin ögeler görülmediğini söyleyen Prof. Dr. Kaya, “Hatta tam aksine hanımın devlet idaresinde Kağan ile bir arada Kurultay’da yer aldığını görüyoruz” dedi. Kaya, bununla birlikte Türklerin Anadolu’ya göç edip yerleşik hayata ve tarıma geçtiğinde hakim kültür olarak Arap-İran kaynakları ve İslam külçeşidinin tesiriyle, bayanlara verilen uygun annelik rolünün cenneti müjdelediğini, hanımın toplumsal rolünün, dini münasebetle pekiştirildiğinin altını çizdi. Bütün bunları ‘kültür’ olarak kıymetlendirmek gerektiğini söyleyen Muharrem Kaya, “Toplumsal yapı, geçim bağlarıyla şekilleniyor. Bunu anlatan kültürel eserler, edebi metinler oluşuyor. Bu bütünlük ortasında metinleri değerlendirirseniz manalı yorumlar ortaya çıkıyor” açıklamasını yaptı.
‘KADINLA İLGİLİ KİMİ SEMBOLLER EVRENSELDİR’
Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi Türk Lisanı ve Edebiyatı Kısmı’ndan Doç. Dr. Shurubu Kayhan ise bayanla ilgili olan birtakım sembollerin üniversal olduğunun altını çizdi. Kayhan’a göre Türk mitolojisindeki dişi semboller, Türk kültürüne ilişkin kıymetlerin gelecek kuşaklara değişmeden aktarılmasında hayli değerli bir yere sahip.
‘KADIN EVLİYALARLA İLGİLİ AHLAKÎ METİNLERİ DE GÖRÜYORUZ’
Pekala, Türk anlatılarında büyük bir pahaya ve ehemmiyete sahip olan hanımın öteki bayanlara vermek istediği bir ileti var mıydı? Prof. Dr. Muharrem Kaya, çoban toplumlarda hanımın erkek kadar savaşçı olması gerektiğini, yurdunu, obasını, evladını, eşini muhafazası gerektiği, destan metinleriyle aşılandığını söylemiş oldu. Kaya, tarım toplumlarına geçildiğinde ise bu bayan kahramanlar başka bayanlara, eşine sadık bir eş olarak uysal bir biçimde onun meskeninde, onun babasına, ailesine, ondan olan çocuğuna güzel bakması gerektiği öğütlendiğini, ve bayanların cennetle ödüllendirileceği, bayan evliyalarla ilgili dini, ahlakî metinleri gördüğümüzü de ekledi.
‘ÖNEMLİ BİLDİRİLER VERİLDİĞİ GÖRÜLÜYOR’
bayanı toplumdan başka ve dışlanmış olarak kabul etmenin mümkün olmadığını belirten Doç .Dr. Shurubu Kayhan, bayanın vakitte ve yer değişikleri karşısında aile ve toplum anlayışı ortasındaki yerinin de değişiklik gösterdiği konusunda Prof. Dr. Muharrem Kaya ile hemfikir. Doç. Dr. Kayhan, “Geniş bir alana yayılan Türkler farklı vakit dilimleri ortasında çeşitli devletler kurmuşlar. Bu da farklı medeniyetlerle teması da birlikteinde getirmiş. Yürekle, gayret, savaş ve zafer elde etmek Türk bayanının en önemli özelliklerinden. Türk bayanının dünyada eşi emsali yoktur. Bu çaba kiminde elinde silahla, kiminin lisanında kelamla, kiminde kaleminde yazı iledir. Türk hanımı yeri geldiğinde halkına evlat yetiştiren, yeri geldiğinde eşi yoksa ocağına er olan, gerektiğinde de devlet yöneten, savaşan, topraklarına ve halkına sahip çıkan örnek bayandır. Toplumda geniş yer edinen, halkı tarafınca sevilip sayılan bayan figürlerin aslında öteki bayanlar için de kıymetli bir örnek oldukları ve onlar üzerinden ileti verildiği görülüyor” diye konuştu.
‘KADIN GÜZELLİĞİN, HOŞLUĞUN, CÖMERTLİĞİN SİMGESİDİR’
Halk edebiyatı tiplerindeki bayan kahramanların; alp bayan, bilge, ülkü eş, ülkü anne, aşık bayanı, bahşı/şifacı, büyücü, kurtarıcı, cariye, süt anne üzere özelliklere sahip olduğunu söyleyen Doç. Dr. Kayhan, bu bayanların yeterliliği, bilgeliği, hoşluğu, zerafeti, cömertliği, güzel görüyü temsil ettiğini vurguladı. “Türk halklarında savaş periyotlarında bayan kahramandır, erdir, bilgedir, halkını yöneten başçıdır. Barış devrinde ise bayan, erkeğin eşi ve çocuklarının anası olmak üzere değerli bir bakılırsave sahip. Bunun yanında gerektiğinde cet binen, savaşabilen alp tipi erkeğe uygun bir görünüm arz ediyor ” dedi.
‘KADIN ARTIK KENDİ HAYATINI YÖNLENDİREN BİR BİREY OLARAK İŞLENİYOR’
Anlatılarda ve metinlerde yer alan bütün bu bayan karakterlere karşın, “Sanayi toplumuna geçtiğimizde bunlar alt üst oluyor. Kapitalist münasebetler, hanımı da bir ekonomik ünite haline getiriyor ve artık kültürel eserlerimizde çalışan bayanı, hayatını kendisi yönlendiren bayanları görüyoruz” diyen Prof. Dr. Kaya, artık bayanın toplumsal yükümlülükleriyle değil, kendi dileğine göre hayatını yönlendiren bir birey olarak kültürümüzde işlendiğini de belirtti.
‘YERLEŞİK HAYATA GEÇTİKTEN daha sonra…’
Prof. Dr. Muharrem Kaya ve Doç. Dr. Shuburu Kayhan’ın belirttiği üzere mitolojik ögelerde üreten, rahmetle bağdaştırılan, dünyanın oluşmasına sebep olan, savaşçı ve kuvvetli bayan nasıl oldu da günümüzdeki ‘kırılgan ve nahif kadın’ olarak anılma noktasına geldi? “Bu kırılma nasıl oldu?” sorusuna Prof. Dr. Muharrem Kaya, “Bu kırılma, Türklerin Anadolu’ya gelip tarıma ve yerleşik hayata geçmesiyle oldu” diyerek yanıt verdi. Düze inen göçebe Türklerin, Selçuklu’dan itibaren kentte, yazılı kültürle tanıştığını söyleyen Kaya, “Bu kültür Arap, İran külçeşidinin tesirindeki erkek hâkim bir özellik gösteriyordu. Osmanlı toplumunda ise bayanın bu yapı ortasında toplumsal rol üstlendiğini görüyoruz. Halk kıssalarında, mesnevilerde, Divan şiirinde bayan pasif bir pozisyonda” tabirlerini kullandı.
‘KESİN ÇİZGİLERLE ANLATILMASI MÜMKÜN DEĞİL’
Prof. Dr. Muharrem Kaya, çoban toplumun etkin bayan tipiyle, tarım toplumunun pasif bayanı içindeki geçişi, bir daha Dede Korkut Kitabı’nda gördüğümüzün altını çizdi. Yaşanan bu kırılmanın rastgele bir devlette ya da rastgele bir kademede gerçekleşti diyerek kesin çizgilerle anlatılmasının mümkün olmadığını vurgulayan Prof. Dr. Kaya, “Bu süreç yüzsenelerdır sürüyor. Tek tip bir toplum yok. Anadolu’ya gelen Türkler bile farklı coğrafyalarda farklı kültür daireleri ortasında yaşıyorlar. Bu kadar geniş coğrafyaya yayılmış bir milletin bu biçimde fazlaca değişik özellikleri göstermesi de son derece normal” diyerek kelamlarını noktaladı.
Fazilet Şenol / Milliyet.com.tr – Türk tarihi, edebiyatı ve kültürü incelendiğinde Eski Türklerde bayanın toplumsal hayattaki yerinin günümüzden çok daha üstte olduğunu söylemek mümkün.
Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi Türk Lisanı ve Edebiyatı Kısmı’ndan Prof. Dr. Muharrem Kaya, insanlık tarihini bir müddetç ortasında düşünmemiz gerektiğini, geçim biçimine nazaran ilkel-sürü toplumundan avcı-toplayıcılığa, tarım toplumundan sanayi toplumuna yanlışsız bir gelişim çizgisinin görüldüğünü belirtti. Prof. Dr. Kaya, “Mitolojide avcı-toplayıcı toplumların oluşturduğu bilgi, inanç alanıdır. Yaban toplumların, cihanın, dünyanın, yeryüzü usullerinin, hayvanların, bitkilerin, toplumsal olguların, kökenini izah ettikleri bir yapıdır. Türklerin tarih sahnesine birinci çıktıkların vakit içinderdan kalan anlatılara, hayvancılıkla geçinen göçebe uzunluklara baktığımızda bu ayrıntıların, inanışların, âyinlerin izlerini görüyoruz” dedi.
‘DÜNYAYI BAYANLARA BORÇLUYUZ’
Türk mitolojisinde de dişi semboller çok büyük ehemmiyet arz ediyor. Dünyanın yaratılışıyla ilgili Altay anlatılarında, İlah Ülgen’e yaratma ilhamını veren Ak Ene yani Ak Ana. Suyun ortasından çıkarak, suyun üstünde kara kaz formunda uçan Ülgen’e yaratması gerektiğini söyler ve yaratılış başlar. Prof. Dr. Muharrem Kaya, bu anlatılardan dünyayı bayanlara borçlu olduğumuzu çıkartabileceğimiz kanaatinde. Prof. Dr. Kaya, “Türk mitolojisinde doğumdan sorumlu Umay Ana da bir öteki bayan figür olarak karşımıza çıkıyor. Yalnızca bayanların değil, dişi hayvanların da doğum yapmasını, doğan bebeklerin, yavruların hayatta kalmasını sağlayan gözetici bir dişil ruhtur. Bir de tam bilakis yeni doğan bebekleri ve lohusa bayanları öldüren Albız, Al Karısı diye kötücül bir ruhun varlığı kelam konusu. Bu da lohusa humması denilen hastalığın, makûs dişil bir imgeye dönüştürülmüş, mitolojik karşılığıdır” diye konuştu.
Öbür bir tanrıça figürü ise Ağaç Ana. Ağaç, Türk mitolojik ve kültüründe bir Gök İlah simgesi. Eski bir Türk inancı olan Şamanizm’e göre Türklerin dokuz uzunluğunun türediği ‘yerle göğü birbirine bağlayan ömür ağacı’ olan Ulukay’ın, yeryüzü ve gökyüzünün tam ortasında ve kökleri okyanusa kadar uzanıyor. Bu kutsal hayat ağacını ise Ağaç Ana koruyor. Ağaç Ana, ‘halkların anası’ olarak biliniyor ve Türk toplulukları Ağaç Ana’yı ‘bütün ağaçların anası’ olarak kabul ediyor. Ağaç Ana, soyun devamlılığını simgeliyor.
“Türk mitolojisinde teogonik yapı ortasında birinci karşımıza çıkanlar bunlar” diyen Prof. Dr. Kaya, ayrıyeten, bunların haricinde Yakut tabiat rabbi Eser Aar Toyon’un karısıyla birlikte dolaştığını, yeryüzüne inip ayağını bastığı, ziyaret ettiği yere rahmet getirdiğini söylemiş oldu. Prof. Dr. Kaya, bir daha Yakut mitolojisinde adalet yaradanının karısıyla bir arada adalet dağıttığına, bunların yazmanlarının da bulunduğuna değindi. Yer altında bulunan Erlik’in ise hem erkek tıpkı vakitte kız çocukları var. Fakat Erlik berbat olduğu için kızları da berbat oluyor. Bunlar adamların aklını cinsellikleriyle alan, onların ruhunu kaçırıp yer atına götüren ve Erlik’in hizmetçisi yapan kahramanlar olarak tasvir ediliyor.
‘ÇOCUĞUN SOYU ANNEYE BAKILARAK TAKİP EDİLİYOR’
Prof. Dr. Muharrem Kaya yalnızca Türk mitolojisinde değil insanlık tarihinde hanımın yerini, avcı-toplayıcı, tarım ve sanayi toplumu gelişimi sürecinde kıymetlendirmek gerektiğini söylemiş oldu. Prof. Dr. Kaya, mitoloji, efsane, masal, destan, halk kıssası, meddah öyküsü üzere uygarlık basamağında oluşmuş metinlere, “Bu metinlerde anlatılan bayanların toplumsal, kültürel yeri ne?” diye nazaran bahse daha bütüncül yaklaşılacağını belirtti.
“Gördüğümüz üzere Altay mitlerinde yaratıcı gücü başlatan ana öge bayan. Bayan doğurganlığı Ay ve Umay’la ilişkilendirilmiş. Genel olarak avcı-toplayıcılarda, ana soylu bir akrabalık ilgisi gözlenmiş. Zira erkek av peşinde uzaklara gidiyor, kimi vakit başarılı olamıyor. Çocuğun soyu anneye bakılarak takip ediliyor” diyen Prof. Dr. Kaya, toplayıcı olan hanımın küçük sulak alanlarda tarımı başlatmış olduğunı da vurguladı. Birinci tarım toplumlarında rahmet tanrıçasının bayan cinselliğiyle ilişkilendirildiğinin altını çizen Prof. Dr. Kaya, sabanın kullanılmaya başlamasıyla tarlaların ekilip biçilmesinin, silah kullanmakta uzmanlaşan adamların ordu sistemini oluşturmasının erkek hâkim tarım toplumlarını yarattığını söylemiş oldu. Bunun kararında da hanımın toplumsal rolünün, âlâ annelik ve sadık eş olmakla hudutlu kaldığını da ekledi.
‘SAVAŞÇI BAYANLARI ÇOBAN VE KONAR GÖÇER TOPLUMLARDA GÖRÜYORUZ’
Savaşçı bayanları, çoban ve konar göçer toplumların destanlarında gördüğümüzü söyleyen Prof. Dr. Kaya, bir geçiş periyodu yapıtı olan Dede Korkut Kitabı’ndaki Selcen Hatun, Banu Çiçek üzere karakterlerle buna örnek gösterdi. Bu anlatılarda bayanın erkek daha uykusundan uyanmadan cet bindiğini, erkeğin elini yaya uzatmadan oku çekip attığını söyleyen Kaya, “Bayan da erkek kadar savaşçı olup hayvanlarını, obasını istilacılardan, yağmacılardan korumak zorunda. Toplumsal kurallar, bayanı savaşçı yapıyor. Bu devrin yapıtlarında de bu tip bayan karakterlerle karşılaşıyoruz. Bu yapıtlarda de erkek kadar savaşçı olmak üstün pahalar olarak işleniyor. Lakin Manas üzere destanlarda da hem bu biçimde savaşçı çoban toplum hanımını tıpkı vakitte tarım toplumunun, konutu, aileyi çekip çeviren, erkeğine yol gösteren bilge hanımını görüyoruz. Bunun en değerli örneği Manas’ın birinci eşi Kanıkey” diye konuştu.
Kanıkey, Manas Destanı’nda, savaşan, dövüşen, avcılıkla uğraşan, cet binen, korkusuz yavuz ve kuvvetli bir Türk bayanı tiplemesi olarak karşımıza çıkıyor. Kanıkey, Manas Han’ın eşi olarak metinlerde yer alıyor. ‘Kanıkey’in Manas’ı Mevtten Kurtarması’ isimli kısımda Kanıkey’in, Kalmukların elinde esir düşen Manas’ı tek başına kurtarması anlatılıyor.
‘SOSYAL BAKIŞ AÇISI ATASÖZLERİNDE GÖRÜLÜYOR’
Prof. Dr. Muharrem Kaya, halk külçeşidinin niyet istikametini bir cümle ortasında özetleyen atasözlerine bakılması gerektiğini, tarım toplumunda oluşan erkek hükümran yapının, bayanın annelik ve sadık eş olmakla sınırlanan toplumsal rolüne uygun bakış açısının izlerini atasözlerinde gördüğümüzü söylemiş oldu. Prof. Dr. Kaya, “Kadın aklıyla iş yapılamayacağı, hanımın karnından sıpayı, sırtından sopayı eksik etmemek gerektiği, bayan malının erkeğin başına tokmak olduğu belirtilir. Bütün bunlar erkek hâkim kültürün tesiriyle oluşmuş niyet kalıplarıdır” tabirlerini kullandı.
Çoban, savaşçı eski Türklerde bu fikirlere ilişkin ögeler görülmediğini söyleyen Prof. Dr. Kaya, “Hatta tam aksine hanımın devlet idaresinde Kağan ile bir arada Kurultay’da yer aldığını görüyoruz” dedi. Kaya, bununla birlikte Türklerin Anadolu’ya göç edip yerleşik hayata ve tarıma geçtiğinde hakim kültür olarak Arap-İran kaynakları ve İslam külçeşidinin tesiriyle, bayanlara verilen uygun annelik rolünün cenneti müjdelediğini, hanımın toplumsal rolünün, dini münasebetle pekiştirildiğinin altını çizdi. Bütün bunları ‘kültür’ olarak kıymetlendirmek gerektiğini söyleyen Muharrem Kaya, “Toplumsal yapı, geçim bağlarıyla şekilleniyor. Bunu anlatan kültürel eserler, edebi metinler oluşuyor. Bu bütünlük ortasında metinleri değerlendirirseniz manalı yorumlar ortaya çıkıyor” açıklamasını yaptı.
‘KADINLA İLGİLİ KİMİ SEMBOLLER EVRENSELDİR’
Mimar Sinan Hoş Sanatlar Üniversitesi Türk Lisanı ve Edebiyatı Kısmı’ndan Doç. Dr. Shurubu Kayhan ise bayanla ilgili olan birtakım sembollerin üniversal olduğunun altını çizdi. Kayhan’a göre Türk mitolojisindeki dişi semboller, Türk kültürüne ilişkin kıymetlerin gelecek kuşaklara değişmeden aktarılmasında hayli değerli bir yere sahip.
‘KADIN EVLİYALARLA İLGİLİ AHLAKÎ METİNLERİ DE GÖRÜYORUZ’
Pekala, Türk anlatılarında büyük bir pahaya ve ehemmiyete sahip olan hanımın öteki bayanlara vermek istediği bir ileti var mıydı? Prof. Dr. Muharrem Kaya, çoban toplumlarda hanımın erkek kadar savaşçı olması gerektiğini, yurdunu, obasını, evladını, eşini muhafazası gerektiği, destan metinleriyle aşılandığını söylemiş oldu. Kaya, tarım toplumlarına geçildiğinde ise bu bayan kahramanlar başka bayanlara, eşine sadık bir eş olarak uysal bir biçimde onun meskeninde, onun babasına, ailesine, ondan olan çocuğuna güzel bakması gerektiği öğütlendiğini, ve bayanların cennetle ödüllendirileceği, bayan evliyalarla ilgili dini, ahlakî metinleri gördüğümüzü de ekledi.
‘ÖNEMLİ BİLDİRİLER VERİLDİĞİ GÖRÜLÜYOR’
bayanı toplumdan başka ve dışlanmış olarak kabul etmenin mümkün olmadığını belirten Doç .Dr. Shurubu Kayhan, bayanın vakitte ve yer değişikleri karşısında aile ve toplum anlayışı ortasındaki yerinin de değişiklik gösterdiği konusunda Prof. Dr. Muharrem Kaya ile hemfikir. Doç. Dr. Kayhan, “Geniş bir alana yayılan Türkler farklı vakit dilimleri ortasında çeşitli devletler kurmuşlar. Bu da farklı medeniyetlerle teması da birlikteinde getirmiş. Yürekle, gayret, savaş ve zafer elde etmek Türk bayanının en önemli özelliklerinden. Türk bayanının dünyada eşi emsali yoktur. Bu çaba kiminde elinde silahla, kiminin lisanında kelamla, kiminde kaleminde yazı iledir. Türk hanımı yeri geldiğinde halkına evlat yetiştiren, yeri geldiğinde eşi yoksa ocağına er olan, gerektiğinde de devlet yöneten, savaşan, topraklarına ve halkına sahip çıkan örnek bayandır. Toplumda geniş yer edinen, halkı tarafınca sevilip sayılan bayan figürlerin aslında öteki bayanlar için de kıymetli bir örnek oldukları ve onlar üzerinden ileti verildiği görülüyor” diye konuştu.
‘KADIN GÜZELLİĞİN, HOŞLUĞUN, CÖMERTLİĞİN SİMGESİDİR’
Halk edebiyatı tiplerindeki bayan kahramanların; alp bayan, bilge, ülkü eş, ülkü anne, aşık bayanı, bahşı/şifacı, büyücü, kurtarıcı, cariye, süt anne üzere özelliklere sahip olduğunu söyleyen Doç. Dr. Kayhan, bu bayanların yeterliliği, bilgeliği, hoşluğu, zerafeti, cömertliği, güzel görüyü temsil ettiğini vurguladı. “Türk halklarında savaş periyotlarında bayan kahramandır, erdir, bilgedir, halkını yöneten başçıdır. Barış devrinde ise bayan, erkeğin eşi ve çocuklarının anası olmak üzere değerli bir bakılırsave sahip. Bunun yanında gerektiğinde cet binen, savaşabilen alp tipi erkeğe uygun bir görünüm arz ediyor ” dedi.
‘KADIN ARTIK KENDİ HAYATINI YÖNLENDİREN BİR BİREY OLARAK İŞLENİYOR’
Anlatılarda ve metinlerde yer alan bütün bu bayan karakterlere karşın, “Sanayi toplumuna geçtiğimizde bunlar alt üst oluyor. Kapitalist münasebetler, hanımı da bir ekonomik ünite haline getiriyor ve artık kültürel eserlerimizde çalışan bayanı, hayatını kendisi yönlendiren bayanları görüyoruz” diyen Prof. Dr. Kaya, artık bayanın toplumsal yükümlülükleriyle değil, kendi dileğine göre hayatını yönlendiren bir birey olarak kültürümüzde işlendiğini de belirtti.
‘YERLEŞİK HAYATA GEÇTİKTEN daha sonra…’
Prof. Dr. Muharrem Kaya ve Doç. Dr. Shuburu Kayhan’ın belirttiği üzere mitolojik ögelerde üreten, rahmetle bağdaştırılan, dünyanın oluşmasına sebep olan, savaşçı ve kuvvetli bayan nasıl oldu da günümüzdeki ‘kırılgan ve nahif kadın’ olarak anılma noktasına geldi? “Bu kırılma nasıl oldu?” sorusuna Prof. Dr. Muharrem Kaya, “Bu kırılma, Türklerin Anadolu’ya gelip tarıma ve yerleşik hayata geçmesiyle oldu” diyerek yanıt verdi. Düze inen göçebe Türklerin, Selçuklu’dan itibaren kentte, yazılı kültürle tanıştığını söyleyen Kaya, “Bu kültür Arap, İran külçeşidinin tesirindeki erkek hâkim bir özellik gösteriyordu. Osmanlı toplumunda ise bayanın bu yapı ortasında toplumsal rol üstlendiğini görüyoruz. Halk kıssalarında, mesnevilerde, Divan şiirinde bayan pasif bir pozisyonda” tabirlerini kullandı.
‘KESİN ÇİZGİLERLE ANLATILMASI MÜMKÜN DEĞİL’
Prof. Dr. Muharrem Kaya, çoban toplumun etkin bayan tipiyle, tarım toplumunun pasif bayanı içindeki geçişi, bir daha Dede Korkut Kitabı’nda gördüğümüzün altını çizdi. Yaşanan bu kırılmanın rastgele bir devlette ya da rastgele bir kademede gerçekleşti diyerek kesin çizgilerle anlatılmasının mümkün olmadığını vurgulayan Prof. Dr. Kaya, “Bu süreç yüzsenelerdır sürüyor. Tek tip bir toplum yok. Anadolu’ya gelen Türkler bile farklı coğrafyalarda farklı kültür daireleri ortasında yaşıyorlar. Bu kadar geniş coğrafyaya yayılmış bir milletin bu biçimde fazlaca değişik özellikleri göstermesi de son derece normal” diyerek kelamlarını noktaladı.