Maruf BUZCUGİL / Hüseyin GÖKÇE
Ankara Sohbetleri’ne konuk olan Türkiye Yem Sanayicileri Birliği Lideri Dava Karakuş, faiz indiriminin yatırım iştahını değiştirmediğini belirtirken, kur artışından daha fazlaca etkilendiklerini söylemiş oldu. Meçhullükten şikayetçi olan Karakuş, önce 3 yıllık plan yapılırken, 2022 yılında aylık plana geçeceklerini vurguladı. Üreticideki maliyet artışının çabucak hemen fiyata yansımadığını lisana getiren Karakuş, dünya genelinde hububatta arz değil, stok sorunu olduğunu kaydetti.
Karakuş sorularımızı şu biçimde yanıtladı:
■ Ziraî üretimin merkezindeki bir dalın temsilcisi olarak, tarım ve besin piyasasında neler olduğunu aktarabilir misiniz?
2020 yılı Mart ayından bu yana olmayan şeyler oluyor. Yeni dünya kuruluyor ve dünyada ne oluyorsa Türkiye’de de gibisi olmakla birlikte bizde iki katı oluyor. Bugün milletlerarası piyasada, 170 dolarlık arpa 340 dolara çıktı. Buğday 200 dolardan 400 dolara, soya 380 dolardan 600 dolara çıktı. Mısır da misal biçimde dolar cinsinden iki katına yükseldi. Lakin bizdeki fark doların da iki katına çıkmış olması. ötürüsıyla besinde gelmekte olan enflasyonun göstergesidir.
Biz gübreyi, toprağı, üretici maliyetleri kısmındayız. Biz yemciler olarak gelecek enfl asyonu önce görürüz. Bugün buğdayın tonu 6 bin liraya çıktı. Sabah Konya borsasında mısır, tonu 4 bin liraya satıldı. Yemlik buğday 2 bin lirayla başladığı dönemde 5 bin liraya kadar çıktı.
Kesimi ve meblağları değerlendirirken, bundan bağımsız konuşamayız. Artık 2022 yılı için kısa, orta ve uzun diye bir vade sözkonusu değil. Evvelden yıllık, üç yıllık plan yapardık 2022 yılı için aylık plan yapacağız, 6 aylık plan yapacağız.
“TEDARİK ZİNCİRİNDE KOPMA RİSKİ BELİRDİ”
ABD’nin Çin tarafında 100 binlerce konteyner boşaltılmayı bekliyor. Çin tarafında da milyonlarca konteyner yüklenmeyi bekliyor. Tedarik zincirinde fevkalade kopuş gelebilir. Pandemi yem başta olmak üzere besinin ne kadar kıymetli olduğumuzu öne çıkardı. Bunu kamu ve özel dal interaktif olarak birlikte yönetmeli. Tek başına ne kamu, ne özel kesim bu işi çözebilir.
■ Dünyayı 2022 yılında neler bekliyor?
Dünyada 2,3 milyar ton hububat, 600 milyon ton yağ çıkar. Buğdayda evre stoku 10 yıl evvel 400 milyon ton iken artık 600 milyon ton. Genel hububat stoku yüzde 30 arttı. Demek ki hububat manasında üretim sayılarında bir sorun yok. Arz sorunu yok, ancak stok sorunu var.
Teoriye nazaran, arz talepten daha agresif artmışsa fiyat düşer. Artık devreden stok artmasına karşın, fiyatın düşmesi yerine iki katına çıktığını görüyoruz.
Pandemide besin güvenliği ile besin teminatı birbirine karıştı. Dünyada Çin başta olmak üzere garanti yani ölçü manasında stoklarını artırıyorlar. Chicago borsası başta olmak üzere daima kağıt alıyor Çin. aslına bakarsanız bunu karşılayacak üretim de var. bu vakitte yalnızca gelecek korkusu var. Çin’de bir yokluk olursa düzensizlik çıkar.
Ziraî eserleri finansallaşınca, fiyatlar, üretim ve tüketim sayılarından yani arz ve talepten koptu. Öbür ögelere bakılırsa oluşmaya başladı.
Dünya genelinde başta ABD olmak üzere piyasaya 20 trilyon dolar para çıktı. Bu para mısır, pirinç, demir, çimento, plastik üzere üretilmiş mallara yöneldi, herkes parasını buralara yatırdı.
“Açıkça spekülasyon yapılıyor”
■ Lisanslı depo sisteminde, tarım haricindeki bireylerin de yatırım yapmasıyla sorun olduğu tenkitleri geliyor.
Üretici para kazansın, eserini daha âlâ değerlendirsin niyetiyle lisanslı depoculuk sistemi oluştu. Aksayan tarafları var ancak özü prestijiyle yanlışsız bir sistemdir. Lisanslı depo ruhsatı almış 8,5 milyon ton kapasite var. TMO’nun 4 milyon ton deposuyla birlikte toplam kapasite 12 milyon ton civarında. Ülkemizde depolanma kabiliyeti olan 36 milyon ton hububat çıkıyor. ötürüsıyla 1/3’ü lisanslı depoda süreç nazaranbilecek durumda. Yani mamüllerin tamamını koyacak depo esasen yok. Geri kalan eseri ise yemci ve uncular alıp kendi imkanlarıyla depolarlar. Yani arpayı döneminde alırız, stok değil kullanmak için. Klasik olarak dönemde alınıp, muhtaçlığı kadar kullanılır. Gübre fiyatının 250 dolardan 1000 dolara çıkması, üreticinin eser alma kabiliyetini de azalttı. Bugün depolarda bulunan malın yüzde 25-50 ortası (ürüne bakılırsa) üreticinin, kalanı tüccar, aracı, fabrikacı, endüstricinin elinde. Sistemde, üreticinin biraz daha merkeze çekileceği dokunuşa gereksinim var. Hekim, avukat, almasın. Yem fabrikası, tarımla uğraşan beşerler alım satım yapsın. Yani eser tarım bölümü ortasında el değiştirsin. Burada aslolan malın tutabildiği kadar üreticide kalmış olması. Üreticiden çıktıktan daha sonra diğer meslek kolları alıp satıyorsa, burada ismi konulmamış spekülasyon var demektir. Türkiye’de sistem kaynaklı hem alıcı hem satıcı olan var. Şuna şahit oldum bir süre evvel, bir yerden 2.870 liradan giriş yapıp eser alan kişi, tıpkı eseri anında 2.930 liradan satış giriyor. İşte manipülasyon bu. Yani bunlarla ilgili masaya oturup sistemin rehabilitasyona tabi tutulmasına gereksinim var.
“37 yıldır bu biçimde sık fiyat artışı görmedim”
Yeni periyotta üretim ve istihdam merkeze temalıyor. Lakin faizin 15’ten 10’a inmesi beni bu etapta ne kadar ilgilendirir? Yatırım, üretim ve istihdamda ne kadar iştahlıyım? Lakin dövizin 10 liradan 13 liraya çıkması beni direkt etkiliyor. İhracatın yüzde 67’si esasen dövize bağımlı, yani ithalat yapmadan ihracat gerçekleştiremiyoruz. Döviz artışından toplum olarak etkilenmememiz mümkün değil. Ben 37 yıldır bölümdeyim, bu biçimde sık fiyat değiştiğini hiç görmedim. Kur artışından daha fazla ziyan görüyoruz, faizin düşmesi an prestijiyle bizi etkilemiyor. Biz nakit akışında eksideyiz, büyük firmalar yavaş yavaş bize sağladıkları krediyi kısıyorlar. Kasadaki nakit ile alabildiğimiz hammadde ölçüsü yarı yarıya azaldı. 2022’de her insanın nakde gereksinimi olacak. Bankalar bu yılki limitlerini iki katına çıkarmalı. Faiz 15 olmuş 17 olmuş, insanların ona bakacak hali yok. Finansmanı bulsun kâfi. Para yok, alım gücü hayli düştü. 2021 yılında üretim sayımız artmadı, hatta daha altındayız. 27 milyon ton civarında yem üretiriz. 7,5 milyar dolar civarında ciro elde ederiz. Avrupa’da birinci, dünyada 7’nci sıradayız. Ciromuz geçen yıl 50 milyar liraydı, bu yıl 105 milyar lira oldu. Üretim ölçümüz geçen yılın altında kaldığı biçimde, ciromuz iki katına çıktı.
■ TMO’nun piyasaya yönelik takviyesi kâfi oluyor mu?
TMO kargaşayı önlemek için uygun fiyatlı hammadde veriyor. Hakikaten de hoş iş yapıyor. Şu anda 2.500 liraya mısır veriyor. Üretim maliyetleri düşsün, üretici ve tüketici üzerinde baskı azalsın diye. Piyasa 3.900 lira oldu. TMO tek başına piyasayı regüle edemiyor, lakin uygun niyet göstergesi olarak piyasada faaliyet göstermeye devam ediyor.
“Hastalıklı durumun yansımasını yaşıyoruz”
Yıllık ithalata 4 milyar dolar para veriyoruz. Ciromuzun yarısı ithal hammaddeden oluşuyor. Planlı kalkınma devrinde 60 yıla baktığımızda, gelişmiş ülkeler evvel tarım, daha sonra tarım sanayi entegrasyonu, akabinde da hizmetlere geçmiş. Türkiye ise tarımdan direkt hizmetler kesimine geçmiş. Bu 1980’li senelerdan itibaren hastalıklı durumun yansımasını yaşıyoruz.
Öncelikle şunu ortaya koymam lazım. Bizim gereksinimimiz 48 milyon ton, üretim ölçümüz 36 milyon ton civarında olup, DİR kapsamında 10 milyon ton civarında buğday getiriliyor. Ayrıyeten 3,5 milyon ton soya, 2,5 milyon ton mısır getiriliyor. Yem fabrikaları yüzde 65, un fabrikaları ise yüzde 50 kapasite ile çalışıyor. Türkiye su yoksulu bir ülke. Dünya ortalamasının altında olan yağış ölçümüz, AB’nin ise 1/3’ü kadardır. Bundan 40 yıl evvel taban suyu 30 metrede iken bugün 130 metreye inmiş durumda. Biz 2021 yılını su yılı ilan ettik ve yalnızca ilan ettik, öteki bir şey yapmadık. Tarımda güzel planlama yanı sıra, üreticilere dayanağın de artırılması lazım. Örneğin, Kuzeydoğu Anadolu’da harikulade ot var ancak hayvan yok. Oralarda tarıma daha fazla eğilinmesi lazım. Gübre fiyatı dolar bazında 4 kat artarken, ziraî dayanak 24 milyar liradan, 26 miyar liraya çıkarsa olmaz.
“Piyasa kamu marifetiyle regüle olmaz”
Tüm dünyada olduğu üzere biz de 2022 yılında besin ve tarımı daha fazla konuşulacak. Gübre satışı geçen yılın yüzde 25 altında üzere duruyor. Burada gübre eksik satıldığı üzere satılan gübre de eksik kullanıldı, ötürüsıyla 2022’de kuraklık ve iklim değişikliği haricinde gübre kullanmasında düşüklük olacak. İklim şartları geçen yıldan farklı görünmüyor. Sayılar ortada, stok artmış. Daha evvel 12 dolara getirttiğimiz gemi artık 40 dolar. Panamax fiyatı 20 dolardan 60 dolara çıktı. Maliyet artışının kıymetli bir kısmı da buradan kaynaklanıyor. 20 milyon ton hammadde ithalatı yapılıyor yılda. Maliyet arttı diye bunu durduramazsınız.
Ekmek, et ve süt piyasasını kamu marifetiyle regüle etmeye çalışıyoruz. Ekmek meselai vereyim; artık fırınların birden fazla ziyan ettikleri için olağan ekmek yapmıyor yahut minimum seviyeye indirmiş durumda. Devreye halk ekmek giriyor. Tedarik zincirinin kopma risk var diye bunu söylüyorum. Ben hammaddeyi esere çevirmesem, depomda bekletsem daha kârlıyım. 2022 yılında biz enfl asyon yüksekliğini içselleştireceğiz. Bakın ekmek 1,5 lira olsun diye diretirsek buğday üreticisini vuruyoruz. Süt fiyatına baskı yaptık, beşerler ineklerini kesti, yani 2008 yılında yaşananın birebirini yaşadık. Çiğ süt fiyatının 4,7 lira olması yanlışsız, ancak keşke bu kademeli olarak gerçekleşseydi, yani baskı yaparak değil, kademe aşama buraya çıksaydı bugün hem et birebir vakitte sütte yaşanan sorun olmazdı.
Ankara Sohbetleri’ne konuk olan Türkiye Yem Sanayicileri Birliği Lideri Dava Karakuş, faiz indiriminin yatırım iştahını değiştirmediğini belirtirken, kur artışından daha fazlaca etkilendiklerini söylemiş oldu. Meçhullükten şikayetçi olan Karakuş, önce 3 yıllık plan yapılırken, 2022 yılında aylık plana geçeceklerini vurguladı. Üreticideki maliyet artışının çabucak hemen fiyata yansımadığını lisana getiren Karakuş, dünya genelinde hububatta arz değil, stok sorunu olduğunu kaydetti.
Karakuş sorularımızı şu biçimde yanıtladı:
■ Ziraî üretimin merkezindeki bir dalın temsilcisi olarak, tarım ve besin piyasasında neler olduğunu aktarabilir misiniz?
2020 yılı Mart ayından bu yana olmayan şeyler oluyor. Yeni dünya kuruluyor ve dünyada ne oluyorsa Türkiye’de de gibisi olmakla birlikte bizde iki katı oluyor. Bugün milletlerarası piyasada, 170 dolarlık arpa 340 dolara çıktı. Buğday 200 dolardan 400 dolara, soya 380 dolardan 600 dolara çıktı. Mısır da misal biçimde dolar cinsinden iki katına yükseldi. Lakin bizdeki fark doların da iki katına çıkmış olması. ötürüsıyla besinde gelmekte olan enflasyonun göstergesidir.
Biz gübreyi, toprağı, üretici maliyetleri kısmındayız. Biz yemciler olarak gelecek enfl asyonu önce görürüz. Bugün buğdayın tonu 6 bin liraya çıktı. Sabah Konya borsasında mısır, tonu 4 bin liraya satıldı. Yemlik buğday 2 bin lirayla başladığı dönemde 5 bin liraya kadar çıktı.
Kesimi ve meblağları değerlendirirken, bundan bağımsız konuşamayız. Artık 2022 yılı için kısa, orta ve uzun diye bir vade sözkonusu değil. Evvelden yıllık, üç yıllık plan yapardık 2022 yılı için aylık plan yapacağız, 6 aylık plan yapacağız.
“TEDARİK ZİNCİRİNDE KOPMA RİSKİ BELİRDİ”
ABD’nin Çin tarafında 100 binlerce konteyner boşaltılmayı bekliyor. Çin tarafında da milyonlarca konteyner yüklenmeyi bekliyor. Tedarik zincirinde fevkalade kopuş gelebilir. Pandemi yem başta olmak üzere besinin ne kadar kıymetli olduğumuzu öne çıkardı. Bunu kamu ve özel dal interaktif olarak birlikte yönetmeli. Tek başına ne kamu, ne özel kesim bu işi çözebilir.
■ Dünyayı 2022 yılında neler bekliyor?
Dünyada 2,3 milyar ton hububat, 600 milyon ton yağ çıkar. Buğdayda evre stoku 10 yıl evvel 400 milyon ton iken artık 600 milyon ton. Genel hububat stoku yüzde 30 arttı. Demek ki hububat manasında üretim sayılarında bir sorun yok. Arz sorunu yok, ancak stok sorunu var.
Teoriye nazaran, arz talepten daha agresif artmışsa fiyat düşer. Artık devreden stok artmasına karşın, fiyatın düşmesi yerine iki katına çıktığını görüyoruz.
Pandemide besin güvenliği ile besin teminatı birbirine karıştı. Dünyada Çin başta olmak üzere garanti yani ölçü manasında stoklarını artırıyorlar. Chicago borsası başta olmak üzere daima kağıt alıyor Çin. aslına bakarsanız bunu karşılayacak üretim de var. bu vakitte yalnızca gelecek korkusu var. Çin’de bir yokluk olursa düzensizlik çıkar.
Ziraî eserleri finansallaşınca, fiyatlar, üretim ve tüketim sayılarından yani arz ve talepten koptu. Öbür ögelere bakılırsa oluşmaya başladı.
Dünya genelinde başta ABD olmak üzere piyasaya 20 trilyon dolar para çıktı. Bu para mısır, pirinç, demir, çimento, plastik üzere üretilmiş mallara yöneldi, herkes parasını buralara yatırdı.
“Açıkça spekülasyon yapılıyor”
■ Lisanslı depo sisteminde, tarım haricindeki bireylerin de yatırım yapmasıyla sorun olduğu tenkitleri geliyor.
Üretici para kazansın, eserini daha âlâ değerlendirsin niyetiyle lisanslı depoculuk sistemi oluştu. Aksayan tarafları var ancak özü prestijiyle yanlışsız bir sistemdir. Lisanslı depo ruhsatı almış 8,5 milyon ton kapasite var. TMO’nun 4 milyon ton deposuyla birlikte toplam kapasite 12 milyon ton civarında. Ülkemizde depolanma kabiliyeti olan 36 milyon ton hububat çıkıyor. ötürüsıyla 1/3’ü lisanslı depoda süreç nazaranbilecek durumda. Yani mamüllerin tamamını koyacak depo esasen yok. Geri kalan eseri ise yemci ve uncular alıp kendi imkanlarıyla depolarlar. Yani arpayı döneminde alırız, stok değil kullanmak için. Klasik olarak dönemde alınıp, muhtaçlığı kadar kullanılır. Gübre fiyatının 250 dolardan 1000 dolara çıkması, üreticinin eser alma kabiliyetini de azalttı. Bugün depolarda bulunan malın yüzde 25-50 ortası (ürüne bakılırsa) üreticinin, kalanı tüccar, aracı, fabrikacı, endüstricinin elinde. Sistemde, üreticinin biraz daha merkeze çekileceği dokunuşa gereksinim var. Hekim, avukat, almasın. Yem fabrikası, tarımla uğraşan beşerler alım satım yapsın. Yani eser tarım bölümü ortasında el değiştirsin. Burada aslolan malın tutabildiği kadar üreticide kalmış olması. Üreticiden çıktıktan daha sonra diğer meslek kolları alıp satıyorsa, burada ismi konulmamış spekülasyon var demektir. Türkiye’de sistem kaynaklı hem alıcı hem satıcı olan var. Şuna şahit oldum bir süre evvel, bir yerden 2.870 liradan giriş yapıp eser alan kişi, tıpkı eseri anında 2.930 liradan satış giriyor. İşte manipülasyon bu. Yani bunlarla ilgili masaya oturup sistemin rehabilitasyona tabi tutulmasına gereksinim var.
“37 yıldır bu biçimde sık fiyat artışı görmedim”
Yeni periyotta üretim ve istihdam merkeze temalıyor. Lakin faizin 15’ten 10’a inmesi beni bu etapta ne kadar ilgilendirir? Yatırım, üretim ve istihdamda ne kadar iştahlıyım? Lakin dövizin 10 liradan 13 liraya çıkması beni direkt etkiliyor. İhracatın yüzde 67’si esasen dövize bağımlı, yani ithalat yapmadan ihracat gerçekleştiremiyoruz. Döviz artışından toplum olarak etkilenmememiz mümkün değil. Ben 37 yıldır bölümdeyim, bu biçimde sık fiyat değiştiğini hiç görmedim. Kur artışından daha fazla ziyan görüyoruz, faizin düşmesi an prestijiyle bizi etkilemiyor. Biz nakit akışında eksideyiz, büyük firmalar yavaş yavaş bize sağladıkları krediyi kısıyorlar. Kasadaki nakit ile alabildiğimiz hammadde ölçüsü yarı yarıya azaldı. 2022’de her insanın nakde gereksinimi olacak. Bankalar bu yılki limitlerini iki katına çıkarmalı. Faiz 15 olmuş 17 olmuş, insanların ona bakacak hali yok. Finansmanı bulsun kâfi. Para yok, alım gücü hayli düştü. 2021 yılında üretim sayımız artmadı, hatta daha altındayız. 27 milyon ton civarında yem üretiriz. 7,5 milyar dolar civarında ciro elde ederiz. Avrupa’da birinci, dünyada 7’nci sıradayız. Ciromuz geçen yıl 50 milyar liraydı, bu yıl 105 milyar lira oldu. Üretim ölçümüz geçen yılın altında kaldığı biçimde, ciromuz iki katına çıktı.
■ TMO’nun piyasaya yönelik takviyesi kâfi oluyor mu?
TMO kargaşayı önlemek için uygun fiyatlı hammadde veriyor. Hakikaten de hoş iş yapıyor. Şu anda 2.500 liraya mısır veriyor. Üretim maliyetleri düşsün, üretici ve tüketici üzerinde baskı azalsın diye. Piyasa 3.900 lira oldu. TMO tek başına piyasayı regüle edemiyor, lakin uygun niyet göstergesi olarak piyasada faaliyet göstermeye devam ediyor.
“Hastalıklı durumun yansımasını yaşıyoruz”
Yıllık ithalata 4 milyar dolar para veriyoruz. Ciromuzun yarısı ithal hammaddeden oluşuyor. Planlı kalkınma devrinde 60 yıla baktığımızda, gelişmiş ülkeler evvel tarım, daha sonra tarım sanayi entegrasyonu, akabinde da hizmetlere geçmiş. Türkiye ise tarımdan direkt hizmetler kesimine geçmiş. Bu 1980’li senelerdan itibaren hastalıklı durumun yansımasını yaşıyoruz.
Öncelikle şunu ortaya koymam lazım. Bizim gereksinimimiz 48 milyon ton, üretim ölçümüz 36 milyon ton civarında olup, DİR kapsamında 10 milyon ton civarında buğday getiriliyor. Ayrıyeten 3,5 milyon ton soya, 2,5 milyon ton mısır getiriliyor. Yem fabrikaları yüzde 65, un fabrikaları ise yüzde 50 kapasite ile çalışıyor. Türkiye su yoksulu bir ülke. Dünya ortalamasının altında olan yağış ölçümüz, AB’nin ise 1/3’ü kadardır. Bundan 40 yıl evvel taban suyu 30 metrede iken bugün 130 metreye inmiş durumda. Biz 2021 yılını su yılı ilan ettik ve yalnızca ilan ettik, öteki bir şey yapmadık. Tarımda güzel planlama yanı sıra, üreticilere dayanağın de artırılması lazım. Örneğin, Kuzeydoğu Anadolu’da harikulade ot var ancak hayvan yok. Oralarda tarıma daha fazla eğilinmesi lazım. Gübre fiyatı dolar bazında 4 kat artarken, ziraî dayanak 24 milyar liradan, 26 miyar liraya çıkarsa olmaz.
“Piyasa kamu marifetiyle regüle olmaz”
Tüm dünyada olduğu üzere biz de 2022 yılında besin ve tarımı daha fazla konuşulacak. Gübre satışı geçen yılın yüzde 25 altında üzere duruyor. Burada gübre eksik satıldığı üzere satılan gübre de eksik kullanıldı, ötürüsıyla 2022’de kuraklık ve iklim değişikliği haricinde gübre kullanmasında düşüklük olacak. İklim şartları geçen yıldan farklı görünmüyor. Sayılar ortada, stok artmış. Daha evvel 12 dolara getirttiğimiz gemi artık 40 dolar. Panamax fiyatı 20 dolardan 60 dolara çıktı. Maliyet artışının kıymetli bir kısmı da buradan kaynaklanıyor. 20 milyon ton hammadde ithalatı yapılıyor yılda. Maliyet arttı diye bunu durduramazsınız.
Ekmek, et ve süt piyasasını kamu marifetiyle regüle etmeye çalışıyoruz. Ekmek meselai vereyim; artık fırınların birden fazla ziyan ettikleri için olağan ekmek yapmıyor yahut minimum seviyeye indirmiş durumda. Devreye halk ekmek giriyor. Tedarik zincirinin kopma risk var diye bunu söylüyorum. Ben hammaddeyi esere çevirmesem, depomda bekletsem daha kârlıyım. 2022 yılında biz enfl asyon yüksekliğini içselleştireceğiz. Bakın ekmek 1,5 lira olsun diye diretirsek buğday üreticisini vuruyoruz. Süt fiyatına baskı yaptık, beşerler ineklerini kesti, yani 2008 yılında yaşananın birebirini yaşadık. Çiğ süt fiyatının 4,7 lira olması yanlışsız, ancak keşke bu kademeli olarak gerçekleşseydi, yani baskı yaparak değil, kademe aşama buraya çıksaydı bugün hem et birebir vakitte sütte yaşanan sorun olmazdı.