Alman raporlarında Türk bürokratları
Mert İnan – İstanbul / Cumhuriyetin ilanından daha sonrasında devrin önde gelen Türk siyasetçi, bürokrat ve diplomatlarına yönelik Alman Dışişleri bakılırsavlileri tarafınca oluşturulan raporlar, hem de Almanlar’ın fişledikleri kritik isimlere ait bakış açısına ışık tutuyor. Ortaya çıkan yeni evraklarda bilhassa Kâzım Dirik ve Ali Fethi Okyar üzere devlet erkeklerinın yanı sıra İstek Parıltı, Hamdullah Suphi Tanrıöver, Behiç Erkin, Yahya Kemal Beyatlı, Hüsrev Gerede, Refik Buyruk Beyefendi, Kemalettin Sami Paşa üzere isimlerin sahip oldukları karakter özellikleri, Alman çıkarlarına yönelik niyetlerine ait notlar yer alıyor. Trakya Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Memleketler arası Bağlantılar Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Fahri Türk tarafınca uzun uğraşlar kararı ortaya çıkarılan Alman arşiv dokümanlarında Ali Fethi Okyar için Fransa’ya karşı sempati duyduğu ibaresi dikkati çekiyor.
‘Hedef odaklı kişiselyet’
1925 yılında Almanya’nın Paris Büyükelçisi olarak nazaranv yapan ismi gizli bir diplomat tarafınca kaleme alınan raporda, tıpkı tarihte Türkiye’nin Paris Büyükelçisi olarak nazaranv yapan Ali Fethi Okyar Beyefendi için “Fethi Bey’i uzun vakitten beri tanıyorum. Fethi Beyefendi bir süre evvel bana buradaki vazifesinin kendisini uzun vadede tatmin etmeyeceğini belirterek geçmişte ortasında bulunduğu siyasete dönme niyetinde olduğunu söz etmiştir. Fethi Beyefendi zeki ve gaye odaklı bir kişiselyettir. Meslekten asker olan Fethi Beyefendi Birinci Dünya Savaşı’ndan evvel Türkiye’nin Paris Büyükelçiliği’nde askeri ataşe olarak bakılırsav yapmıştır. bu vakitte Fransa’ya karşı sempati duymaya başlayan Fethi Beyefendi bu özelliğini hala koruma etmektedir. Şayet bir gün iktidara gelirse onun bu özelliği kesinlikle dikkate alınmalıdır. İnanıyorum ki, Fethi Beyefendi iktidara geldiğinde Batı yönelimli bir siyaset izleyecektir. Bilhassa Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne girmesine öncelik verecektir, ekonomik ve finansal konularda Batılı devletlerin usul ve evvelarine uygun davranacaktır” sözleri yeralıyor.
‘Rıza Parıltı en tesirli isimlerden’
İstek Nur’a hazırlanan fişleme raporunda ise İstek Nur’un, Ankara kulislerinin en tesirli isimlerinden birisi olduğu lisana getiriliyor. Raporda İstek Nur’un Almanya ile hayli az şahsî münasebete girdiği, ötürüsıyla randevu beklentisinin karşılanması gerektiği belirtiliyor.
‘Dünyayı tanıyan, ilerici bir şahıs’
Devrin Bayındırlık Bakanı Behiç Erkin’in demiryolları siyasetindeki başarısızlığı üzerine bakılırsavinden ayrıldığı, bu durumun Almanya’nın Türkiye’deki çıkarları açısından olumsuz bir gelişme olduğu bedellendirilen raporlarda, Erkin için, “Behiç Beyefendi dünyayı tanıyan ve lisan bilen birisidir. İlerici olan kelam konusu şahıs isteyerek ve şuurlu bir biçimde Alman etraflarında kendisine takviye aramıştır. Behiç Bey’in sahip olduğu Alman dostu tavır niçiniyle Alman inşaat firmaları Türk muadilleriyle ileri seviyede işbirliği geliştirebilmişlerdir. Öteki yandan onun kâfi seviyede teknik bilgiye sahip olmaması demiryolu üretim programının başarısızlığa uğramasına niye olmuştur” deniliyor.
‘Diplomatik yetenekleri fevkalâde ve sempatik’
Hüsrev Gerede’nin Sofya’ya atanması üzerine Alman Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen raporda yeralan bilgiler ise şu biçimde: “Akıcı Almanca konuşan Hüsrev Beyefendi Avrupai bir eğitime sahip ve adabımuaşeret kurallarına vakıf bir kimsedir. Siyasal konularda pek öne çıkmayan Hüsrev Bey’in diplomatik yetenekleri Macar Dışişleri Bakanlığı tarafınca harikulâde olarak bedellendirilmektedir. Başka yandan şirin ve sempatik olan Hüsrev Beyefendi ve eşi burada âlâ bir toplumsal mevki kazanmışlardır. Ayrıyeten Hüsrev Beyefendi ve ailesi Alman diplomatlarla uygun ilgiler içerisinde olmaya büyük bir ihtimam göstermişlerdir.”
‘Mustafa Kemal İzmir’de ondan övgüyle bahsetti’
İzmir Başkonsolosu Wilhelm Padel’in İzmir Valisi Kâzım Dirik ile içinde geçen bir konuşmada evraklardan birini oluşturuyor. Padel, raporda Dirik için şu tabirleri kullanıyor: “Kâzım Paşa’ya Humbold Vakfı’nı düşünerek bu mevzuda yardım edebileceğimizi söylemiş oldum. Bir Türk valinin gelir seviyesi çocuklarını yurtharicinde okutacak seviyede değildir. Kâzım Paşa’nın tüm aile üyeleri zihniyet olarak Almanlara yakın olduklarından desteklenmeleri Almanya’nın kültür siyasetleri açısından ehemmiyet arz etmektedir. Şayet Kâzım Paşa’nın küçük oğlu öğretimine bizim hesabımıza Almanya’da devam edebilirse, bu Batı Anadolu’daki Alman çıkarları için sevindirici olacaktır. Kâzım Paşa’yı Almanya’nın Şam Konsolosluğu’nu yönetim ettiğim devirde 1915 yılından bu yana tanıyorum. Paşa bölgede bulunan Emden birliklerinin sağ-salim bir biçimde Almanya’ya intikal ettirilmelerinde bana büyük takviye vermişti. Başka yandan günümüzde Kâzım Paşa’nın Türk siyasetinde sağlam bir yeri vardır. Devlet Başkanı’na karşı İzmir’de tertiplenen suikast teşebbüsünün başarısızlığa uğratılmasında Kâzım Paşa’nın ihtiyatlılığı büyük rol oynamıştır. Bu yüzden Mustafa Kemal İzmir’de ondan övgüyle bahsetmiştir.”
‘Kemal Beyefendi entrikacı biri’
Yahya Kemal Beyatlı’nın Varşova Büyükelçiliği’ne atanmasına ait kaleme alınan bir başka raporda ise değişik değerlendirmeler yer alıyor: “Türk Hükümeti Yahya Kemal Beyefendi hakkında olumlu düşünmediğinden onun Varşova’ya tayini bir bakıma Ankara’dan uzaklaştırılması manasına gelmektedir. Zira Kemal Beyefendi entrikacı ve karakter zafiyeti olan birisidir. Eğitimini Fransa’da almış olsa da Fransız dostu değildir. Zira Kemal Beyefendi Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde yapmış olduğu konuşmalarda Fransa hakkında sert tenkitler getirmiştir.”
Mert İnan – İstanbul / Cumhuriyetin ilanından daha sonrasında devrin önde gelen Türk siyasetçi, bürokrat ve diplomatlarına yönelik Alman Dışişleri bakılırsavlileri tarafınca oluşturulan raporlar, hem de Almanlar’ın fişledikleri kritik isimlere ait bakış açısına ışık tutuyor. Ortaya çıkan yeni evraklarda bilhassa Kâzım Dirik ve Ali Fethi Okyar üzere devlet erkeklerinın yanı sıra İstek Parıltı, Hamdullah Suphi Tanrıöver, Behiç Erkin, Yahya Kemal Beyatlı, Hüsrev Gerede, Refik Buyruk Beyefendi, Kemalettin Sami Paşa üzere isimlerin sahip oldukları karakter özellikleri, Alman çıkarlarına yönelik niyetlerine ait notlar yer alıyor. Trakya Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Memleketler arası Bağlantılar Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Fahri Türk tarafınca uzun uğraşlar kararı ortaya çıkarılan Alman arşiv dokümanlarında Ali Fethi Okyar için Fransa’ya karşı sempati duyduğu ibaresi dikkati çekiyor.
‘Hedef odaklı kişiselyet’
1925 yılında Almanya’nın Paris Büyükelçisi olarak nazaranv yapan ismi gizli bir diplomat tarafınca kaleme alınan raporda, tıpkı tarihte Türkiye’nin Paris Büyükelçisi olarak nazaranv yapan Ali Fethi Okyar Beyefendi için “Fethi Bey’i uzun vakitten beri tanıyorum. Fethi Beyefendi bir süre evvel bana buradaki vazifesinin kendisini uzun vadede tatmin etmeyeceğini belirterek geçmişte ortasında bulunduğu siyasete dönme niyetinde olduğunu söz etmiştir. Fethi Beyefendi zeki ve gaye odaklı bir kişiselyettir. Meslekten asker olan Fethi Beyefendi Birinci Dünya Savaşı’ndan evvel Türkiye’nin Paris Büyükelçiliği’nde askeri ataşe olarak bakılırsav yapmıştır. bu vakitte Fransa’ya karşı sempati duymaya başlayan Fethi Beyefendi bu özelliğini hala koruma etmektedir. Şayet bir gün iktidara gelirse onun bu özelliği kesinlikle dikkate alınmalıdır. İnanıyorum ki, Fethi Beyefendi iktidara geldiğinde Batı yönelimli bir siyaset izleyecektir. Bilhassa Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne girmesine öncelik verecektir, ekonomik ve finansal konularda Batılı devletlerin usul ve evvelarine uygun davranacaktır” sözleri yeralıyor.
‘Rıza Parıltı en tesirli isimlerden’
İstek Nur’a hazırlanan fişleme raporunda ise İstek Nur’un, Ankara kulislerinin en tesirli isimlerinden birisi olduğu lisana getiriliyor. Raporda İstek Nur’un Almanya ile hayli az şahsî münasebete girdiği, ötürüsıyla randevu beklentisinin karşılanması gerektiği belirtiliyor.
‘Dünyayı tanıyan, ilerici bir şahıs’
Devrin Bayındırlık Bakanı Behiç Erkin’in demiryolları siyasetindeki başarısızlığı üzerine bakılırsavinden ayrıldığı, bu durumun Almanya’nın Türkiye’deki çıkarları açısından olumsuz bir gelişme olduğu bedellendirilen raporlarda, Erkin için, “Behiç Beyefendi dünyayı tanıyan ve lisan bilen birisidir. İlerici olan kelam konusu şahıs isteyerek ve şuurlu bir biçimde Alman etraflarında kendisine takviye aramıştır. Behiç Bey’in sahip olduğu Alman dostu tavır niçiniyle Alman inşaat firmaları Türk muadilleriyle ileri seviyede işbirliği geliştirebilmişlerdir. Öteki yandan onun kâfi seviyede teknik bilgiye sahip olmaması demiryolu üretim programının başarısızlığa uğramasına niye olmuştur” deniliyor.
‘Diplomatik yetenekleri fevkalâde ve sempatik’
Hüsrev Gerede’nin Sofya’ya atanması üzerine Alman Dışişleri Bakanlığı’na gönderilen raporda yeralan bilgiler ise şu biçimde: “Akıcı Almanca konuşan Hüsrev Beyefendi Avrupai bir eğitime sahip ve adabımuaşeret kurallarına vakıf bir kimsedir. Siyasal konularda pek öne çıkmayan Hüsrev Bey’in diplomatik yetenekleri Macar Dışişleri Bakanlığı tarafınca harikulâde olarak bedellendirilmektedir. Başka yandan şirin ve sempatik olan Hüsrev Beyefendi ve eşi burada âlâ bir toplumsal mevki kazanmışlardır. Ayrıyeten Hüsrev Beyefendi ve ailesi Alman diplomatlarla uygun ilgiler içerisinde olmaya büyük bir ihtimam göstermişlerdir.”
‘Mustafa Kemal İzmir’de ondan övgüyle bahsetti’
İzmir Başkonsolosu Wilhelm Padel’in İzmir Valisi Kâzım Dirik ile içinde geçen bir konuşmada evraklardan birini oluşturuyor. Padel, raporda Dirik için şu tabirleri kullanıyor: “Kâzım Paşa’ya Humbold Vakfı’nı düşünerek bu mevzuda yardım edebileceğimizi söylemiş oldum. Bir Türk valinin gelir seviyesi çocuklarını yurtharicinde okutacak seviyede değildir. Kâzım Paşa’nın tüm aile üyeleri zihniyet olarak Almanlara yakın olduklarından desteklenmeleri Almanya’nın kültür siyasetleri açısından ehemmiyet arz etmektedir. Şayet Kâzım Paşa’nın küçük oğlu öğretimine bizim hesabımıza Almanya’da devam edebilirse, bu Batı Anadolu’daki Alman çıkarları için sevindirici olacaktır. Kâzım Paşa’yı Almanya’nın Şam Konsolosluğu’nu yönetim ettiğim devirde 1915 yılından bu yana tanıyorum. Paşa bölgede bulunan Emden birliklerinin sağ-salim bir biçimde Almanya’ya intikal ettirilmelerinde bana büyük takviye vermişti. Başka yandan günümüzde Kâzım Paşa’nın Türk siyasetinde sağlam bir yeri vardır. Devlet Başkanı’na karşı İzmir’de tertiplenen suikast teşebbüsünün başarısızlığa uğratılmasında Kâzım Paşa’nın ihtiyatlılığı büyük rol oynamıştır. Bu yüzden Mustafa Kemal İzmir’de ondan övgüyle bahsetmiştir.”
‘Kemal Beyefendi entrikacı biri’
Yahya Kemal Beyatlı’nın Varşova Büyükelçiliği’ne atanmasına ait kaleme alınan bir başka raporda ise değişik değerlendirmeler yer alıyor: “Türk Hükümeti Yahya Kemal Beyefendi hakkında olumlu düşünmediğinden onun Varşova’ya tayini bir bakıma Ankara’dan uzaklaştırılması manasına gelmektedir. Zira Kemal Beyefendi entrikacı ve karakter zafiyeti olan birisidir. Eğitimini Fransa’da almış olsa da Fransız dostu değildir. Zira Kemal Beyefendi Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde yapmış olduğu konuşmalarda Fransa hakkında sert tenkitler getirmiştir.”