Bir senfoninin icrası üzeredir yönetici fonksiyonlar… Birinci kemanlar… İkinci kemanlar… Çellolar… Vurgulu çalgılar… Trombonlar… Tubalar…kontrbaslar… viyolalar ve daha pek hayli enstrümanın ahengidir uygun bir senfoni. Dayanılmaz bir yapıtın icrası için sırasıyla ve tam vaktinde kimi enstrümanlar başlamalı… kimileri susmalı… Kimileri bir daha başlamalıdır… Düzgün bir orkestra şefi bütün bu enstrümanları takip edebilmeli, yerine nazaran sürdürebilmeli ve bir daha başlatabilmelidir. Üstelik salondan gelen ilgisiz sesleri de bastırabilmelidir…Yönetici fonksiyonlar beynimizin orkestra şefidir. Kimi fonksiyonları başlatır; kimilerini durdurur. Kimilerinin sesini arttırır. kimilerinin sesini azaltır. Tüm bunların tam olarak olması gereken vakitte yapar…
Yönetici fonksiyonların en değerli fonksiyonlarından birisi durdurmadır (inhibisyondur). Aslında beyin büyük ölçüde inhibisyon maharetiyle fonksiyon görür.. Ünite vakitte en yavaşça haliyle binlerce ihtar alan beyin hücreleri bu uyaran kalabalığının cevaplarını bastıramamış olsaydı tam bir kaos yaşanırdı benimizde… İste dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan çocuklarda bu inhibisyon fonksiyonları belirli alanlarda belirli oranlarda bozulmuştur…
Şayet motor (hareketle ilgili) alanları durduramazsanız daima hareket halinde olursunuz. Şayet konuşma ile ilgili alanları durduramazsanız fazla konuşursunuz… Hislerinizle ilgili alanları durduramazsanız ani ağır ve ayarsız duygusal reaksiyonlar verirsiniz.. Bilişsel alandaki alanları durduramazsanız hiç düşünmeden davranırsınız yahut soruyu tam okumadan karşılığı yapıştırırsınız. Kendinizi durduramazsanız geleceği hiç düşünmeden şimdide yaşarsınız… Dışarıdan gelen ilgisiz uyaranları bastıramazsanız dikkatinizi sürdüremezsiniz… Tüm bunları yapamazsanız kendinizi düzenleyemezsiniz.
“İlim ilim bilmektir…
İlim kendin bilmektir
Sen kendin bilmezsen
Ya birçok okumaktır”
Yunus Emre
Kendini düzenlemenin birinci adımıdır kendini izleme… Kendini izlemeyenin kendisiyle ilgili farkındalığı olmaz. İnsan kanılarını hislerini ve davranışlarını hatta dış görünümünü izlemelidir. Kendisiyle ilgili farkındalığı olan kişi bir süre daha sonra gelecekteki gayeleri için, niyetlerini, davranışlarını hatta hislerini manipüle etmeyi öğrenir. Kendini düzenleme marifeti dediğimiz bu durum toplumsal alakalarda, iş yaşantısında, hatta sevgili münasebetinde, özetlemek gerekirse hayatın kendisinde muvaffakiyetin anahtarıdır.
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun öteki bir boyutu dikkati sürdürmekte olan kuvvetliktür. Bilhassa monoton ve zihinsel performans gerektiren ödevlerde bu şahıslar dış yahut iç uyaranlarla kolaylıkla dağılırlar. Aslında bu durum yüksek algı seviyesinden kaynaklanmamaktadır. Yalnızca ilgisiz uyaranları bastırmadaki kuvvetliklerinden kaynaklanmaktadır. İşin berbatı bir sefer dağıldıklarında yine organize olup işlerinin başına dönmeleri uzun vakit alır; yani oyalanırlar. Bu durum daha epey “ne yaptığını yahut yapacağını” unutmalarından kaynaklanır. Bu ise bize bir daha yönetici fonksiyonların değerli bir kesimini oluşturan öteki bir enstrümanın yeterli çalışmadığını gösterir: işleyen bellek marifetleri.
İşleyen belleğin özelliği, pek hayli bilgiyi gündemde tutup vakti geldiğinde bunları sürece sokmasıdır. Öbür bir deyişle ne yaptığımıza kılavuzluk eden bellek fonksiyonudur. Bilgisayarın RAM belleğine benzeri birazda. Şayet bu bellek güzel çalışmazsa bu kişi bir matematik sorusunun ortasında kaybolabilir. Toplama yaparken süreç çıkarma olarak devam edebilir. Sevgiliyle buluşmaya giderken, durum arkadaşlarla bir şeyler içmeye dönüşebilir.
Tüm bunlar, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğuna sıradan bir dikkatsizlik üzere bakmak bu bireylerin yaşadığı tüm sıkıntıları görmezden gelmek demektir. Üstelik bu şahıslar, kendilerini durdurma kuvvetlikleri, kendilerini düzenleyememeleri ve ne yapacaklarını unutmaları niçiniyle birçok sefer tenkit alırlar. Bu durum tembellikle, uygun terbiye edilmemeyle, inatçılıkla yahut başkaldırıyla karıştırılır. halbuki dağınıklık organize olamama, oyalanma yahut öbür belirtiler bir seçim değildir. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, genetik ve nörokimyasal temelleri olan bir bozukluktur. Bu şahıslara daima kızılması aslında “niye kahverengi gözlüsün yeşil gözlü değilsin” biçiminde bir kızmaya misal. Birisine kahverengi gözlü olduğu için kızamazsınız. Öbür taraftan kendini düzenleme hünerlerinin kazanılması dahil üstteki maharetlerinin hepsinin elde edilmesi annelik babalık maharetlerinin yetersizliğinden yahut beceriksizliğinden kaynaklanmamaktadır. Yani dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu bir terbiye sorunu değildir.
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğuna yalnızca bir dikkat dağınıklığı olarak bakmak onu küçümsemek olur. Aslında bu durum tüm yaşantının etkilenmesi demektir. Zira bu şahıslar kendilerini ve yaşantılarını düzenleyemezler.
Kendisini düzenleyemeyen bir çocuk dağınıktır, oyalanır, dalgınlık üslubunda unutkanlıkları olur. Bu durumda konutta anniçin babadan daha fazla olumsuz ikaz alır. Sokakta sırasını bekleyemez, dikkat gerektiren oyunlarda düzgün değildir, ani duygusal yansıları vardır. Arkadaşları tarafınca dışlanır. Okulda ödevini unutur, derste öbür şeyler düşünür, dikkatsizce kusurlar yapar; öğretmenleri uyarır. Sonuçta uygun bir çocuk, akıllı bir çocuk, meskende, sokakta, okulda daima olumsuz ihtar alır. Olumsuz ikazlara birinci reaksiyonlardan birisi karşı gelmedir. Yapısal olarak inhibisyon sıkıntılarıyla birlikte, bu kadar olumsuz ihtar çocukta karşı olma karşı gelemeye yol açar. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunda karşı olma karşı gelme yaklaşık yüzde 60-70 oranında gözlenir. Sayı hiçte az değildir. Karşı gelmeler, vakit ortasında davranış meselelerine dönüşebilir. Kavgacılık, kurallara uymama, okuldan kaçma… Okuldan kaçarsa sokağın risklerine maruz kalır: kazalara maruz kalma, unsur kullanma, çeteleşme… Bilimsel araştırmalar tüm bunların dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan çocuk ve gençlerde daha fazla olduğuna işaret ediyor. Öbür taraftan dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan bir küme çocukta, bu olumsuz ihtarlar ve ani duygusal reaksiyonlar ile kendisiyle yahut ömürle ilgili olumsuz niyet şemaları gelişmeye başlar: “hiçbir şeyde başarılı olamıyorum. Başarılı olamayacağım. Kimse beni sevmiyor. Yaşamak epeyce kötü” üzere… Bu niyet yapısı, tasa ve depresyona yer hazırlayan bir niyet yapısıdır. Ergenlik devrinde dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan bireylerde daha yüksek oranda korku ve depresyon görülür. Dikkatsizlik, motivasyonsuzluk ve psikiyatrik eş bozukluklar niçiniyle bu şahısların okuyarak meslek edinme talihleri daha azdır. Ekseriyetle dürtüsellikleri niçiniyle birinci cinsel tecrübelerini daha erken yaşarlar. Daha erken evlenip çocuk sahibi olurlar. Sıkıntılar erişkin devrinde de devam eder. Örneğin dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan erişkinlerde, daha fazla aile içi çatışma, dürtüsel bir biçimde çocuğunu cezalandırma, boşanma, kaza yapma ve kazaya maruz kalma, ehliyetin ceza kararı alınması, park cezaları, sürat sonu aşımı cezaları, otoriteyle çatıma, tasa, depresyon, husus kullanması, iş değiştirme, işten atılma ve mali sıkıntılar gözlenir. Bilhassa “zaman içinde sınırlı” olan nazaranvlerin son tarihini kaçırmaları daha muhtemeldir.
Bu kadar risk kelam konusu olduğundan bu durum kesinlikle tedavi edilmelidir. Çocuk ve gençlerde, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun teşhisini bir çocuk ergen psikiyatrisi koymalıdır. Zira dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tıbbi bir bozukluktur ve öbür tıbbi durumlardan ve psikiyatrik bozukluklardan ayırt edilmelidir. Çocuk ergen psikiyatrisinde dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun başarılı bir tedavisi vardır. Tedavinin en değerli kısmını ilaç tedavisi oluşturur. Tedavide muvaffakiyetinde, tabip, çocuk, aile ve öğretmen iş birliği çok kıymetlidir.
Yönetici fonksiyonların en değerli fonksiyonlarından birisi durdurmadır (inhibisyondur). Aslında beyin büyük ölçüde inhibisyon maharetiyle fonksiyon görür.. Ünite vakitte en yavaşça haliyle binlerce ihtar alan beyin hücreleri bu uyaran kalabalığının cevaplarını bastıramamış olsaydı tam bir kaos yaşanırdı benimizde… İste dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan çocuklarda bu inhibisyon fonksiyonları belirli alanlarda belirli oranlarda bozulmuştur…
Şayet motor (hareketle ilgili) alanları durduramazsanız daima hareket halinde olursunuz. Şayet konuşma ile ilgili alanları durduramazsanız fazla konuşursunuz… Hislerinizle ilgili alanları durduramazsanız ani ağır ve ayarsız duygusal reaksiyonlar verirsiniz.. Bilişsel alandaki alanları durduramazsanız hiç düşünmeden davranırsınız yahut soruyu tam okumadan karşılığı yapıştırırsınız. Kendinizi durduramazsanız geleceği hiç düşünmeden şimdide yaşarsınız… Dışarıdan gelen ilgisiz uyaranları bastıramazsanız dikkatinizi sürdüremezsiniz… Tüm bunları yapamazsanız kendinizi düzenleyemezsiniz.
“İlim ilim bilmektir…
İlim kendin bilmektir
Sen kendin bilmezsen
Ya birçok okumaktır”
Yunus Emre
Kendini düzenlemenin birinci adımıdır kendini izleme… Kendini izlemeyenin kendisiyle ilgili farkındalığı olmaz. İnsan kanılarını hislerini ve davranışlarını hatta dış görünümünü izlemelidir. Kendisiyle ilgili farkındalığı olan kişi bir süre daha sonra gelecekteki gayeleri için, niyetlerini, davranışlarını hatta hislerini manipüle etmeyi öğrenir. Kendini düzenleme marifeti dediğimiz bu durum toplumsal alakalarda, iş yaşantısında, hatta sevgili münasebetinde, özetlemek gerekirse hayatın kendisinde muvaffakiyetin anahtarıdır.
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun öteki bir boyutu dikkati sürdürmekte olan kuvvetliktür. Bilhassa monoton ve zihinsel performans gerektiren ödevlerde bu şahıslar dış yahut iç uyaranlarla kolaylıkla dağılırlar. Aslında bu durum yüksek algı seviyesinden kaynaklanmamaktadır. Yalnızca ilgisiz uyaranları bastırmadaki kuvvetliklerinden kaynaklanmaktadır. İşin berbatı bir sefer dağıldıklarında yine organize olup işlerinin başına dönmeleri uzun vakit alır; yani oyalanırlar. Bu durum daha epey “ne yaptığını yahut yapacağını” unutmalarından kaynaklanır. Bu ise bize bir daha yönetici fonksiyonların değerli bir kesimini oluşturan öteki bir enstrümanın yeterli çalışmadığını gösterir: işleyen bellek marifetleri.
İşleyen belleğin özelliği, pek hayli bilgiyi gündemde tutup vakti geldiğinde bunları sürece sokmasıdır. Öbür bir deyişle ne yaptığımıza kılavuzluk eden bellek fonksiyonudur. Bilgisayarın RAM belleğine benzeri birazda. Şayet bu bellek güzel çalışmazsa bu kişi bir matematik sorusunun ortasında kaybolabilir. Toplama yaparken süreç çıkarma olarak devam edebilir. Sevgiliyle buluşmaya giderken, durum arkadaşlarla bir şeyler içmeye dönüşebilir.
Tüm bunlar, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğuna sıradan bir dikkatsizlik üzere bakmak bu bireylerin yaşadığı tüm sıkıntıları görmezden gelmek demektir. Üstelik bu şahıslar, kendilerini durdurma kuvvetlikleri, kendilerini düzenleyememeleri ve ne yapacaklarını unutmaları niçiniyle birçok sefer tenkit alırlar. Bu durum tembellikle, uygun terbiye edilmemeyle, inatçılıkla yahut başkaldırıyla karıştırılır. halbuki dağınıklık organize olamama, oyalanma yahut öbür belirtiler bir seçim değildir. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, genetik ve nörokimyasal temelleri olan bir bozukluktur. Bu şahıslara daima kızılması aslında “niye kahverengi gözlüsün yeşil gözlü değilsin” biçiminde bir kızmaya misal. Birisine kahverengi gözlü olduğu için kızamazsınız. Öbür taraftan kendini düzenleme hünerlerinin kazanılması dahil üstteki maharetlerinin hepsinin elde edilmesi annelik babalık maharetlerinin yetersizliğinden yahut beceriksizliğinden kaynaklanmamaktadır. Yani dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu bir terbiye sorunu değildir.
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğuna yalnızca bir dikkat dağınıklığı olarak bakmak onu küçümsemek olur. Aslında bu durum tüm yaşantının etkilenmesi demektir. Zira bu şahıslar kendilerini ve yaşantılarını düzenleyemezler.
Kendisini düzenleyemeyen bir çocuk dağınıktır, oyalanır, dalgınlık üslubunda unutkanlıkları olur. Bu durumda konutta anniçin babadan daha fazla olumsuz ikaz alır. Sokakta sırasını bekleyemez, dikkat gerektiren oyunlarda düzgün değildir, ani duygusal yansıları vardır. Arkadaşları tarafınca dışlanır. Okulda ödevini unutur, derste öbür şeyler düşünür, dikkatsizce kusurlar yapar; öğretmenleri uyarır. Sonuçta uygun bir çocuk, akıllı bir çocuk, meskende, sokakta, okulda daima olumsuz ihtar alır. Olumsuz ikazlara birinci reaksiyonlardan birisi karşı gelmedir. Yapısal olarak inhibisyon sıkıntılarıyla birlikte, bu kadar olumsuz ihtar çocukta karşı olma karşı gelemeye yol açar. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunda karşı olma karşı gelme yaklaşık yüzde 60-70 oranında gözlenir. Sayı hiçte az değildir. Karşı gelmeler, vakit ortasında davranış meselelerine dönüşebilir. Kavgacılık, kurallara uymama, okuldan kaçma… Okuldan kaçarsa sokağın risklerine maruz kalır: kazalara maruz kalma, unsur kullanma, çeteleşme… Bilimsel araştırmalar tüm bunların dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan çocuk ve gençlerde daha fazla olduğuna işaret ediyor. Öbür taraftan dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan bir küme çocukta, bu olumsuz ihtarlar ve ani duygusal reaksiyonlar ile kendisiyle yahut ömürle ilgili olumsuz niyet şemaları gelişmeye başlar: “hiçbir şeyde başarılı olamıyorum. Başarılı olamayacağım. Kimse beni sevmiyor. Yaşamak epeyce kötü” üzere… Bu niyet yapısı, tasa ve depresyona yer hazırlayan bir niyet yapısıdır. Ergenlik devrinde dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan bireylerde daha yüksek oranda korku ve depresyon görülür. Dikkatsizlik, motivasyonsuzluk ve psikiyatrik eş bozukluklar niçiniyle bu şahısların okuyarak meslek edinme talihleri daha azdır. Ekseriyetle dürtüsellikleri niçiniyle birinci cinsel tecrübelerini daha erken yaşarlar. Daha erken evlenip çocuk sahibi olurlar. Sıkıntılar erişkin devrinde de devam eder. Örneğin dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olan erişkinlerde, daha fazla aile içi çatışma, dürtüsel bir biçimde çocuğunu cezalandırma, boşanma, kaza yapma ve kazaya maruz kalma, ehliyetin ceza kararı alınması, park cezaları, sürat sonu aşımı cezaları, otoriteyle çatıma, tasa, depresyon, husus kullanması, iş değiştirme, işten atılma ve mali sıkıntılar gözlenir. Bilhassa “zaman içinde sınırlı” olan nazaranvlerin son tarihini kaçırmaları daha muhtemeldir.
Bu kadar risk kelam konusu olduğundan bu durum kesinlikle tedavi edilmelidir. Çocuk ve gençlerde, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun teşhisini bir çocuk ergen psikiyatrisi koymalıdır. Zira dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tıbbi bir bozukluktur ve öbür tıbbi durumlardan ve psikiyatrik bozukluklardan ayırt edilmelidir. Çocuk ergen psikiyatrisinde dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğunun başarılı bir tedavisi vardır. Tedavinin en değerli kısmını ilaç tedavisi oluşturur. Tedavide muvaffakiyetinde, tabip, çocuk, aile ve öğretmen iş birliği çok kıymetlidir.