Her şey bu biçimde başladı! Bunu yapmayan ‘menemen yedim’ demesin…
Gülşah Karaman / Milliyet.com.tr – Menemen, gereçlerinin kolay bulunuşu ve düşük maliyetiyle hem kahvaltılarda tıpkı vakitte ana öğünlerde yenilen, Türk sofrasından eksik olmayan yemeklerden biri. Türk mutfağını tanıtırken kesinlikle ikram edilen menemen, yabancılar tarafınca da benimsenmiş durumda. Bu meşhur yemeğin ismi birtakım bölgelerde ‘melemen’ ve ‘melemeni’ olarak biliniyor. Lakin Türk Lisan Kurumu yanlışsız yazımının ‘menemen’ olduğunu belirtiyor.
Pekala ‘soğanlı mı, soğansız mı yapılır’ sorusuyla toplumsal medyada da gündeme oturan menemen yemeği birinci ne vakit ortaya çıktı? İzmir Menemenli Araştırmacı Muharrir Oktay İhtimamlı, menemen yemeğinin gerisindeki tarihi ve yepyeni menemen tanımını paylaştı.
‘1930’LU YILLARIN BAŞINDA KESİN OLARAK MEŞHUR OLDU’
Menemen yemeğinin birinci ne vakit ortaya çıktığı konusunda 1990’lı senelerda epey uzun süren araştırmalar yaptığını belirten Oktay Özengin, 1996 yılında, “Geçmişten Günümüze Bilinmeyen Taraflarıyla Menemen” kitabını hazırlarken o devirde yaşı 80’in üzerinde olan bireylerden menemen yemeği hakkında elde ettiği ayrıntıların yetersiz kaldığını söylemiş oldu.
Oktay Özengin, “Birfazlaca kaynak ve konuştuğum beşerler, bu yemeğimizin Osmanlı vaktinden kalma bir yemek olduğunu söylüyordu. Bu durum, o periyot için bir bakıma bana da inandırıcı gelmişti. Ancak kesin bilgi bulamadığım için üzerinde durmadım ve kitabımda yer vermedim” dedi.
Araştırmalarının akabinde 15 yıl geçtiğini ve bir gazete arşivinde çalışma yaparken elde ettiği bilgiler doğrultusunda 2009 yılında menemen yemeğinin tarihçesini yazacak ayrıntılara kavuştuğunu söz eden Özengin, “Bu sonuca göre menemen yemeğinin 1930’lu yılların çabucak başında meşhur olduğunu kesin olarak söyleyebilirim” diye aktardı.
‘İTALYANLAR İÇİN ALTIN ELMA, AVRUPALILAR İÇİN AŞK ELMASIYDI’
Menemen yemeği bilindiği üzere domates ile yapılan bir yemek. Bu noktada domates ile menemen içindeki ilişkiyi açıklayan Oktay Özengin, domatesin tarihi hakkında bilgiler verdi: “Domates, birinci kere yetiştirildiği ABD’de 1893 yılında bir mâhkeme tarafınca sebzelerle bir arada saklanıp yenildiğinden ‘sebze’ sınıfına sokulmuştur ancak gerçekte bir meyvedir.”
Domatesin farklı bir tarihi olduğunu söyleyen araştırmacı Özengin, “Bolivya ve Peru’da yabani sarı renkli bir domates çeşidi bulunmuş ve daha sonra Meksika’da yetiştirilip, Kristof Kolomp’un Amerika’yı keşfinden daha sonra Avrupa’ya gemilerle gönderilmiştir. İtalyanlar, sarı renginden ötürü onu ‘altın elma’ olarak isimlendirdi ama epey geçmeden kırmızı cinsleri ortaya çıktı. Domates, Amerika’da birinci sefer Thomas Jefferson tarafınca yetiştirildi. bir fazlaca insan zehirli olduğuna inanarak yemeyi reddetti, ta ki 1900’e kadar. Uzun vakit evvel bir fazlaca Avrupalı için ‘aşk elması’ydı zira insanları romantik yaptığına inanılıyordu” diye konuştu.
1900’LERDE ADANA’DA EKİLDİ, 1919’DA SALÇA YAPILDI
Türkiye’de ise resmi kayıtlara göre 1900’lü yılların başında birinci kere Adana bölgesinde domates ekimi yapıldığını belirten Araştırmacı Oktay Özengin, “İzmir’e geliş tarihi kesin bilinmemekle bir arada Ticaret ve Zahire Borsası kayıtlarından 1920’li senelerda domatesin İzmir ve etrafında yetiştirilmeye başlandığını söylemek mümkün” diyerek buna ispat olarak da öteki bir bahse dikkat çekti.
Atina’da bulunan Küçük Asya Araştırmalar Merkezi’nin (KAM) yaptığı bir çalışmadan kelam eden Oktay Özengin, “KAM, 1930’lu senelerdan itibaren 1922 yılında Anadolu’dan ayrılan Rumlarla kelamlı çalışmalar yapmıştır. Menemen Rumları ile yapılan bir kelamlı çalışmada, Menemen’de 1919 yılında domatesten salça yapıldığı söyleniyor. Hatta şöyleki bir tabir de kullanılıyor: ‘Tomata, tomata, annem yapsın bir salata.’ Bu kelam ile domatesin o periyot de salatalarda kullanıldığı anlaşılıyor” açıklamasını yaptı.
ÖYKÜ GİRİT TÜRKLERİNİN MENEMEN’E GÖÇ ETMESİYLE BAŞLADI
Cumhuriyet’in birinci senelerında Menemen iktisadı büyük ölçüde tarıma dayalıydı. Bilhassa Rumlardan kalan verimli ve boş topraklar mübadele ile Menemen’e göç etmiş Türklere paylaştırılmaya başlanmıştı. Kurulan kurullar, en adil halde konutu, yeri, yeri bulunmayan ve yarı aç yarı tok bir vaziyette Menemen’e göç eden mübadillere ve muhacirlere yardımcı olmaya çalışmaktaydı.
İşte bu vakitte Menemen’e göç eden toplulukların en başında Girit Türklerinin geldiğini söyleyen araştırmacı muharrir Oktay Özengin, “Girit Türkleri, tarla ve bahçe bitkileri yetiştirme konusunda çok hünerli, bununla birlikte çalışkandırlar. Kısa vakitte tarımdaki açık iş gücünü büyük ölçüde doldururlar. beraberinde, devletin verdiği yerlerle de yetinmeyerek, yerli Menemenlilerin ve devletin işlenmeyen yerlerini de kiralayarak işlemeye başlarlar” açıklamasıyla Girit Türklerinin menemen yemeğini nasıl ortaya çıkardığını anlattı.
Öte yandan Giritli Türklerin Menemen’e yerleştirilmesinin Birinci olarak yerli Menemenlilerce pek kabul görmediğini belirten Oktay Özengin, “Daha evvel ağır göç ile tanışmayan Menemen, apansızın onca insanı karşısında görür görmez duruma pek güzel bakmamış, reaksiyon göstermiştir. Lakin ondan sonrasında ister istemez kapılarını açarlar. bu vakitte yalnızca Girit’ten değil, tüm Balkan ülkelerinden de Menemen’e göçler başlamıştır. Hepsi de farklı kültürlerdendir” dedi.
GİRİT TÜRKLERİNİN YEMEK KÜLTÜRÜNE ŞAHİT OLDULAR
Nüfus olarak tartısı fazla olan Girit Türklerinin, tarla ve bahçe bitkileri yanında bağcılık ve zeytincilik konusunda da deneyimli olduğunu ekleyen araştırmacı muharrir Oktay Özengin, Girit Türklerinin, Menemenli çiftçilerin daha fazla mahsul almaları için bildikleri farklı halleri paylaşmaya başladıklarını belirterek şunları söylemiş oldu:
“Biroldukca Giritli aile ve bağına bahçesine bakamayan erkek nüfusu savaşlar niçiniyle azalan Menemenliler, yıl uzunluğu bakım karşılığı ‘ürün ortağı’ olur. İşte bu iştirakler sırasında Menemenliler, Girit yemeklerini yavaş yavaş tanımaya başlar. Girit Türklerinin değişik yemek hazırlama ve pişirme tarzlarına şahit olurlar.”
ETLİ DOMATES’TEN YUMURTALI DOMATES’E…
Giritli Türkler, öğlen ve daha çok akşam yemeklerinde o periyotta Menemenlilerin bilmediği, daha doğrusu görüp de toplamadıkları kimi otları ovalardan, dağlardan toplayıp yemek yapıyordu. Bu otlardan kimilerinin sinavri, radika, arapsaçı, gelincik, ebegümeci, şevketibostan, beyaz diken ve hardal’dı. Giritlilerin bu otları suda kaynattıktan daha sonra zeytinyağı ile karıştırıp daha sonra üstlerinde yumurta pişirerek yediklerini söyleyen Oktay Özengin, “Gerek Menemen Ovası’ndaki bağ konutlarında gerekse kasaba ortasındaki öbür konutlarda yumurta ile yapılan bu çeşit yemekler gün geçtikçe Menemenliler tarafınca daha fazlaca beğenilmeye ve yapılmaya başlandı. vakit içinde da Menemenliler, bu otları kendileri topladı” dedi.
Bunun yanı sıra Girit Türkleri, bu otlarla yemek yapmayı aylarca Rum zulmünden kaçıp saklandıkları Girit Dağları’nda öğrenmişlerdi. Artık ise Menemenlilerle paylaşıyorlardı. İşte bu vakitte de Giritli Türklerin, Menemenlilerin ‘etli domates’ yemeği ile tanıştığına dikkat çeken Oktay Özengin, “Menemenliler, tencereye çokça koydukları domatesi pişirip, içine biraz patates ve et koyarak bir çeşit güveç yapıyorlardı. İki taraf içindeki bağlar geliştikçe ve gidip gelmeler arttıkça ‘etli domates de bundan nasibini aldı. Çalışkan ve tavırlı beşerler olarak bilinen Menemendeki Giritli Türkler, bu yemeğin materyallerini değiştirerek etin yerine yumurta, patatesin yerine de soğan koyarak ‘yumurtalı domates’i yarattılar. Biber ise daha sonradan yemeğin ortasında yer aldı” diyerek menemenin nasıl ortaya çıktığını deklare etti.
Bu yeni yemek hem vakit tıpkı vakitte ekonomik açıdan bir ihtilal niteliğindeydi. Tadı da gelen konuklara ikram edilecek kadar hoştu. Vakit içerisinde domatesin ekilmeye başlandığı öteki merkezlerde de yapılmaya başlandı.
‘MİSAFİRLERE EN ÇOK İKRAM EDİLEN YEMEKTİ’
Araştırmacı muharrir Oktay Özengin, menemen yemeğinin nasıl yayıldığını ve üne kavuştuğunu da aktardı. 1930’lu yılların başında Menemen üzere bölgedeki biroldukca vilayet ve kazada Giritli Türk göçmenler bulunduğunu söyleyen Oktay Özengin, bu göçmenlerin büyük çoğunluğunun birbiriyle ya akraba ya da hemşehri olduğunu belirterek şunları söylemiş oldu:
“Bu vesileyle Menemen’e gidip gelmelerde konuğa sunulan yemekler içinde ‘yumurtalı domates’ en çok ikram edilen yemektir. Yemeğin tadı o kadar hoştur ki ünü giderek yayılır ve ‘Menemenlilerin yemeği’ diye bahsedilir. Evvel Menemen ve etrafında, yıllar ortasında de Menemen haricinde ‘Menemen yemeği’ olarak benimsenir. Maliyetinin öbür yemeklere nazaran daha ucuz ve kısa müddet ortasında hazırlanır olması, bu yemeğin daha tercih edilir olmasını sağlamıştır.”
GİRİTLİ BAYANLARDAN MENEMEN HİKÂYESİ…
Araştırmacı muharrir Oktay Özengin, menemen yemeğinin tarihçesini araştırırken görüştüğü Girit kökenli Menemenli bayanlardan dinlediği, menemenin ortaya çıkışını kanıtlayacak ayrıntıları de paylaştı:
“Kibariye Yiğitmen (94), Fethiye Çırpan (84), Mediha Akçasoy (80) ve Behice İlter (60) daima bir ağızdan ünlü yemeğimizin evvelce beri ‘menemen’ olarak bilindiğini belirttiler. 94 yaşındaki Kibariye Yiğitmen, çocukluğunun geçtiği 1930’lu senelerda meskenlerine gelen Manisalı akrabalarına menemen yaptıklarını, bahçelerinde de domates yetiştirdiklerini söylüyor. 84 yaşındaki Mediha Akçasoy da, ailesi ile ovada kaldıkları senelerda menemenin değişmez bir yemek olduğunu belirtiyor. Behice İlter de, 1930’lu senelerda birfazlaca Giritli Türk üzere dedesinin de ova işleriyle uğraştığını, bağ ve zeytin tarımının yanında domates yetiştirdiğini anlatarak bize yetiştirdiği domatesleri lokantalara sattığını iletti. Lokantalar da domatesleri başta Menemen olmak üzere türlü yemeklerde kullanırlarmış.”
Oktay Özengin, “Nitekim de ‘dededen lokantacı’ olan ilçe esnafından Mustafa Saygılı, 1930’lu senelerdan başlayarak lokantalarında menemen satmaya başladıklarını ve bu yemeği yemek için İzmir valisinin ve özel müşterilerin dışardan Menemen’e geldiğini anlatmıştı” ayrıntısını paylaştı.
MENEMEN Mİ, MELEMEN Mİ? İŞTE DOĞRUSU
Adının kaynağının Menemen ilçesiyle alakalı olduğunu lisana getiren araştırmacı müellif Oktay Özengin, ‘melemen’ olarak söylem edilmesini de yanlışsız bulduğunu deklare etti. Bunun sebebini ise şöyleki belirtti:
“Cumhuriyet öncesi ilçenin ismi biroldukca yerde Melemen olarak geçmektedir. Buna iki örnek verelim. Birincisi Evliya Çelebi 1671 yılında geldiği kentten ‘Melemen’ halinde bahsetmektedir. İkincisi, yüzsenelerca Menemen’de hayatış olan Rum toplumu, kentin ismini ‘Melemeni’ biçiminde söylemişlerdir. Yani ‘l’ harfini kullanarak. Lakin ünlü yemeğimizin üçüncü bir söyleniş formu daha vardır. O da ‘Menimen’ dir. Bu söyleniş, köylülerimizin söylem formundan kaynaklanıyor.”
‘SOĞANSIZ MENEMEN, MENEMEN DEĞİL’
“Menemen yedim demek istiyorsanız soğanlı yiyeceksiniz” diyen Oktay Özengin, menemenin ana hammaddelerinin domates, yumurta, biber ve soğan olduğunu söylemiş oldu. Bunlarsız menemen olmayacağını belirten Oktay Özengin, “Soğanı çeşitli sebeplerden sevmiyorsanız yemeğe de koymayabilirsiniz. Fakat bu biçimde o yemeğe menemen diyemezsiniz. Günümüzde yemeğin içine mantar da koyan var, peynir koyan da. Salçalı yapan da var, soslu yapan da lakin o yemek bana bakılırsa menemen değil” açıklamasını yaptı.
ORJİNAL MENEMEN TANIMI VE PÜF NOKTASI
Menemenin soğan, biber, domates ve yumurta kullanılarak yapıldığını vurgulayan araştırmacı müellif Oktay Özengin, yepyeni menemen tanımı ve püf noktasını da paylaştı:
“Tavaya evvel bir ölçü zeytinyağı eklenir. birinci vakit içinderda doğranmış ya da rendelenmiş soğan tavaya alınır. Bu noktada tuzlayarak soğanın süratli pişmesine yardım edebilirsiniz. Menemen yemeğinde en kıymetli püf nokta soğanların yeterlice pişmiş olmasıdır. Soğan suyunu çekmeye yakın ince doğranmış yeşil biber tavaya eklenir. Biberler de kavrulduktan daha sonra doğranmış ya da rendelenmiş domates karışıma eklenir.
Domatesin mevsimi değilse bir kesim salça ile desteklenebilir. Salça eklendiyse onun da kavrulması ve pişmesi için vakit tanınması gerekir. Bol soslu bir harç elde edilmeli. Dilek edilirse bu noktada lezzeti artırmak için soğuk tereyağı eklenebilir. Tereyağın yanmasına müsaade vermeden süratlice karışımın ortasında eritilmeli ve sosa yoğunluk vermesi sağlanmalı. Bu etapta artık istenilen sayıda yumurta karışımı içine yedirilebilir. Süratlice yumurtaları karıştırıp ocağın altı kapatılmalı. sonrasındasında yemeğin üzerine isteğe bakılırsa pul biber ve maydanoz eklenerek servis yapılabilir.”
Gülşah Karaman / Milliyet.com.tr – Menemen, gereçlerinin kolay bulunuşu ve düşük maliyetiyle hem kahvaltılarda tıpkı vakitte ana öğünlerde yenilen, Türk sofrasından eksik olmayan yemeklerden biri. Türk mutfağını tanıtırken kesinlikle ikram edilen menemen, yabancılar tarafınca da benimsenmiş durumda. Bu meşhur yemeğin ismi birtakım bölgelerde ‘melemen’ ve ‘melemeni’ olarak biliniyor. Lakin Türk Lisan Kurumu yanlışsız yazımının ‘menemen’ olduğunu belirtiyor.
Pekala ‘soğanlı mı, soğansız mı yapılır’ sorusuyla toplumsal medyada da gündeme oturan menemen yemeği birinci ne vakit ortaya çıktı? İzmir Menemenli Araştırmacı Muharrir Oktay İhtimamlı, menemen yemeğinin gerisindeki tarihi ve yepyeni menemen tanımını paylaştı.
‘1930’LU YILLARIN BAŞINDA KESİN OLARAK MEŞHUR OLDU’
Menemen yemeğinin birinci ne vakit ortaya çıktığı konusunda 1990’lı senelerda epey uzun süren araştırmalar yaptığını belirten Oktay Özengin, 1996 yılında, “Geçmişten Günümüze Bilinmeyen Taraflarıyla Menemen” kitabını hazırlarken o devirde yaşı 80’in üzerinde olan bireylerden menemen yemeği hakkında elde ettiği ayrıntıların yetersiz kaldığını söylemiş oldu.
Oktay Özengin, “Birfazlaca kaynak ve konuştuğum beşerler, bu yemeğimizin Osmanlı vaktinden kalma bir yemek olduğunu söylüyordu. Bu durum, o periyot için bir bakıma bana da inandırıcı gelmişti. Ancak kesin bilgi bulamadığım için üzerinde durmadım ve kitabımda yer vermedim” dedi.
Araştırmalarının akabinde 15 yıl geçtiğini ve bir gazete arşivinde çalışma yaparken elde ettiği bilgiler doğrultusunda 2009 yılında menemen yemeğinin tarihçesini yazacak ayrıntılara kavuştuğunu söz eden Özengin, “Bu sonuca göre menemen yemeğinin 1930’lu yılların çabucak başında meşhur olduğunu kesin olarak söyleyebilirim” diye aktardı.
‘İTALYANLAR İÇİN ALTIN ELMA, AVRUPALILAR İÇİN AŞK ELMASIYDI’
Menemen yemeği bilindiği üzere domates ile yapılan bir yemek. Bu noktada domates ile menemen içindeki ilişkiyi açıklayan Oktay Özengin, domatesin tarihi hakkında bilgiler verdi: “Domates, birinci kere yetiştirildiği ABD’de 1893 yılında bir mâhkeme tarafınca sebzelerle bir arada saklanıp yenildiğinden ‘sebze’ sınıfına sokulmuştur ancak gerçekte bir meyvedir.”
Domatesin farklı bir tarihi olduğunu söyleyen araştırmacı Özengin, “Bolivya ve Peru’da yabani sarı renkli bir domates çeşidi bulunmuş ve daha sonra Meksika’da yetiştirilip, Kristof Kolomp’un Amerika’yı keşfinden daha sonra Avrupa’ya gemilerle gönderilmiştir. İtalyanlar, sarı renginden ötürü onu ‘altın elma’ olarak isimlendirdi ama epey geçmeden kırmızı cinsleri ortaya çıktı. Domates, Amerika’da birinci sefer Thomas Jefferson tarafınca yetiştirildi. bir fazlaca insan zehirli olduğuna inanarak yemeyi reddetti, ta ki 1900’e kadar. Uzun vakit evvel bir fazlaca Avrupalı için ‘aşk elması’ydı zira insanları romantik yaptığına inanılıyordu” diye konuştu.
1900’LERDE ADANA’DA EKİLDİ, 1919’DA SALÇA YAPILDI
Türkiye’de ise resmi kayıtlara göre 1900’lü yılların başında birinci kere Adana bölgesinde domates ekimi yapıldığını belirten Araştırmacı Oktay Özengin, “İzmir’e geliş tarihi kesin bilinmemekle bir arada Ticaret ve Zahire Borsası kayıtlarından 1920’li senelerda domatesin İzmir ve etrafında yetiştirilmeye başlandığını söylemek mümkün” diyerek buna ispat olarak da öteki bir bahse dikkat çekti.
Atina’da bulunan Küçük Asya Araştırmalar Merkezi’nin (KAM) yaptığı bir çalışmadan kelam eden Oktay Özengin, “KAM, 1930’lu senelerdan itibaren 1922 yılında Anadolu’dan ayrılan Rumlarla kelamlı çalışmalar yapmıştır. Menemen Rumları ile yapılan bir kelamlı çalışmada, Menemen’de 1919 yılında domatesten salça yapıldığı söyleniyor. Hatta şöyleki bir tabir de kullanılıyor: ‘Tomata, tomata, annem yapsın bir salata.’ Bu kelam ile domatesin o periyot de salatalarda kullanıldığı anlaşılıyor” açıklamasını yaptı.
ÖYKÜ GİRİT TÜRKLERİNİN MENEMEN’E GÖÇ ETMESİYLE BAŞLADI
Cumhuriyet’in birinci senelerında Menemen iktisadı büyük ölçüde tarıma dayalıydı. Bilhassa Rumlardan kalan verimli ve boş topraklar mübadele ile Menemen’e göç etmiş Türklere paylaştırılmaya başlanmıştı. Kurulan kurullar, en adil halde konutu, yeri, yeri bulunmayan ve yarı aç yarı tok bir vaziyette Menemen’e göç eden mübadillere ve muhacirlere yardımcı olmaya çalışmaktaydı.
İşte bu vakitte Menemen’e göç eden toplulukların en başında Girit Türklerinin geldiğini söyleyen araştırmacı muharrir Oktay Özengin, “Girit Türkleri, tarla ve bahçe bitkileri yetiştirme konusunda çok hünerli, bununla birlikte çalışkandırlar. Kısa vakitte tarımdaki açık iş gücünü büyük ölçüde doldururlar. beraberinde, devletin verdiği yerlerle de yetinmeyerek, yerli Menemenlilerin ve devletin işlenmeyen yerlerini de kiralayarak işlemeye başlarlar” açıklamasıyla Girit Türklerinin menemen yemeğini nasıl ortaya çıkardığını anlattı.
Öte yandan Giritli Türklerin Menemen’e yerleştirilmesinin Birinci olarak yerli Menemenlilerce pek kabul görmediğini belirten Oktay Özengin, “Daha evvel ağır göç ile tanışmayan Menemen, apansızın onca insanı karşısında görür görmez duruma pek güzel bakmamış, reaksiyon göstermiştir. Lakin ondan sonrasında ister istemez kapılarını açarlar. bu vakitte yalnızca Girit’ten değil, tüm Balkan ülkelerinden de Menemen’e göçler başlamıştır. Hepsi de farklı kültürlerdendir” dedi.
GİRİT TÜRKLERİNİN YEMEK KÜLTÜRÜNE ŞAHİT OLDULAR
Nüfus olarak tartısı fazla olan Girit Türklerinin, tarla ve bahçe bitkileri yanında bağcılık ve zeytincilik konusunda da deneyimli olduğunu ekleyen araştırmacı muharrir Oktay Özengin, Girit Türklerinin, Menemenli çiftçilerin daha fazla mahsul almaları için bildikleri farklı halleri paylaşmaya başladıklarını belirterek şunları söylemiş oldu:
“Biroldukca Giritli aile ve bağına bahçesine bakamayan erkek nüfusu savaşlar niçiniyle azalan Menemenliler, yıl uzunluğu bakım karşılığı ‘ürün ortağı’ olur. İşte bu iştirakler sırasında Menemenliler, Girit yemeklerini yavaş yavaş tanımaya başlar. Girit Türklerinin değişik yemek hazırlama ve pişirme tarzlarına şahit olurlar.”
ETLİ DOMATES’TEN YUMURTALI DOMATES’E…
Giritli Türkler, öğlen ve daha çok akşam yemeklerinde o periyotta Menemenlilerin bilmediği, daha doğrusu görüp de toplamadıkları kimi otları ovalardan, dağlardan toplayıp yemek yapıyordu. Bu otlardan kimilerinin sinavri, radika, arapsaçı, gelincik, ebegümeci, şevketibostan, beyaz diken ve hardal’dı. Giritlilerin bu otları suda kaynattıktan daha sonra zeytinyağı ile karıştırıp daha sonra üstlerinde yumurta pişirerek yediklerini söyleyen Oktay Özengin, “Gerek Menemen Ovası’ndaki bağ konutlarında gerekse kasaba ortasındaki öbür konutlarda yumurta ile yapılan bu çeşit yemekler gün geçtikçe Menemenliler tarafınca daha fazlaca beğenilmeye ve yapılmaya başlandı. vakit içinde da Menemenliler, bu otları kendileri topladı” dedi.
Bunun yanı sıra Girit Türkleri, bu otlarla yemek yapmayı aylarca Rum zulmünden kaçıp saklandıkları Girit Dağları’nda öğrenmişlerdi. Artık ise Menemenlilerle paylaşıyorlardı. İşte bu vakitte de Giritli Türklerin, Menemenlilerin ‘etli domates’ yemeği ile tanıştığına dikkat çeken Oktay Özengin, “Menemenliler, tencereye çokça koydukları domatesi pişirip, içine biraz patates ve et koyarak bir çeşit güveç yapıyorlardı. İki taraf içindeki bağlar geliştikçe ve gidip gelmeler arttıkça ‘etli domates de bundan nasibini aldı. Çalışkan ve tavırlı beşerler olarak bilinen Menemendeki Giritli Türkler, bu yemeğin materyallerini değiştirerek etin yerine yumurta, patatesin yerine de soğan koyarak ‘yumurtalı domates’i yarattılar. Biber ise daha sonradan yemeğin ortasında yer aldı” diyerek menemenin nasıl ortaya çıktığını deklare etti.
Bu yeni yemek hem vakit tıpkı vakitte ekonomik açıdan bir ihtilal niteliğindeydi. Tadı da gelen konuklara ikram edilecek kadar hoştu. Vakit içerisinde domatesin ekilmeye başlandığı öteki merkezlerde de yapılmaya başlandı.
‘MİSAFİRLERE EN ÇOK İKRAM EDİLEN YEMEKTİ’
Araştırmacı muharrir Oktay Özengin, menemen yemeğinin nasıl yayıldığını ve üne kavuştuğunu da aktardı. 1930’lu yılların başında Menemen üzere bölgedeki biroldukca vilayet ve kazada Giritli Türk göçmenler bulunduğunu söyleyen Oktay Özengin, bu göçmenlerin büyük çoğunluğunun birbiriyle ya akraba ya da hemşehri olduğunu belirterek şunları söylemiş oldu:
“Bu vesileyle Menemen’e gidip gelmelerde konuğa sunulan yemekler içinde ‘yumurtalı domates’ en çok ikram edilen yemektir. Yemeğin tadı o kadar hoştur ki ünü giderek yayılır ve ‘Menemenlilerin yemeği’ diye bahsedilir. Evvel Menemen ve etrafında, yıllar ortasında de Menemen haricinde ‘Menemen yemeği’ olarak benimsenir. Maliyetinin öbür yemeklere nazaran daha ucuz ve kısa müddet ortasında hazırlanır olması, bu yemeğin daha tercih edilir olmasını sağlamıştır.”
GİRİTLİ BAYANLARDAN MENEMEN HİKÂYESİ…
Araştırmacı muharrir Oktay Özengin, menemen yemeğinin tarihçesini araştırırken görüştüğü Girit kökenli Menemenli bayanlardan dinlediği, menemenin ortaya çıkışını kanıtlayacak ayrıntıları de paylaştı:
“Kibariye Yiğitmen (94), Fethiye Çırpan (84), Mediha Akçasoy (80) ve Behice İlter (60) daima bir ağızdan ünlü yemeğimizin evvelce beri ‘menemen’ olarak bilindiğini belirttiler. 94 yaşındaki Kibariye Yiğitmen, çocukluğunun geçtiği 1930’lu senelerda meskenlerine gelen Manisalı akrabalarına menemen yaptıklarını, bahçelerinde de domates yetiştirdiklerini söylüyor. 84 yaşındaki Mediha Akçasoy da, ailesi ile ovada kaldıkları senelerda menemenin değişmez bir yemek olduğunu belirtiyor. Behice İlter de, 1930’lu senelerda birfazlaca Giritli Türk üzere dedesinin de ova işleriyle uğraştığını, bağ ve zeytin tarımının yanında domates yetiştirdiğini anlatarak bize yetiştirdiği domatesleri lokantalara sattığını iletti. Lokantalar da domatesleri başta Menemen olmak üzere türlü yemeklerde kullanırlarmış.”
Oktay Özengin, “Nitekim de ‘dededen lokantacı’ olan ilçe esnafından Mustafa Saygılı, 1930’lu senelerdan başlayarak lokantalarında menemen satmaya başladıklarını ve bu yemeği yemek için İzmir valisinin ve özel müşterilerin dışardan Menemen’e geldiğini anlatmıştı” ayrıntısını paylaştı.
MENEMEN Mİ, MELEMEN Mİ? İŞTE DOĞRUSU
Adının kaynağının Menemen ilçesiyle alakalı olduğunu lisana getiren araştırmacı müellif Oktay Özengin, ‘melemen’ olarak söylem edilmesini de yanlışsız bulduğunu deklare etti. Bunun sebebini ise şöyleki belirtti:
“Cumhuriyet öncesi ilçenin ismi biroldukca yerde Melemen olarak geçmektedir. Buna iki örnek verelim. Birincisi Evliya Çelebi 1671 yılında geldiği kentten ‘Melemen’ halinde bahsetmektedir. İkincisi, yüzsenelerca Menemen’de hayatış olan Rum toplumu, kentin ismini ‘Melemeni’ biçiminde söylemişlerdir. Yani ‘l’ harfini kullanarak. Lakin ünlü yemeğimizin üçüncü bir söyleniş formu daha vardır. O da ‘Menimen’ dir. Bu söyleniş, köylülerimizin söylem formundan kaynaklanıyor.”
‘SOĞANSIZ MENEMEN, MENEMEN DEĞİL’
“Menemen yedim demek istiyorsanız soğanlı yiyeceksiniz” diyen Oktay Özengin, menemenin ana hammaddelerinin domates, yumurta, biber ve soğan olduğunu söylemiş oldu. Bunlarsız menemen olmayacağını belirten Oktay Özengin, “Soğanı çeşitli sebeplerden sevmiyorsanız yemeğe de koymayabilirsiniz. Fakat bu biçimde o yemeğe menemen diyemezsiniz. Günümüzde yemeğin içine mantar da koyan var, peynir koyan da. Salçalı yapan da var, soslu yapan da lakin o yemek bana bakılırsa menemen değil” açıklamasını yaptı.
ORJİNAL MENEMEN TANIMI VE PÜF NOKTASI
Menemenin soğan, biber, domates ve yumurta kullanılarak yapıldığını vurgulayan araştırmacı müellif Oktay Özengin, yepyeni menemen tanımı ve püf noktasını da paylaştı:
“Tavaya evvel bir ölçü zeytinyağı eklenir. birinci vakit içinderda doğranmış ya da rendelenmiş soğan tavaya alınır. Bu noktada tuzlayarak soğanın süratli pişmesine yardım edebilirsiniz. Menemen yemeğinde en kıymetli püf nokta soğanların yeterlice pişmiş olmasıdır. Soğan suyunu çekmeye yakın ince doğranmış yeşil biber tavaya eklenir. Biberler de kavrulduktan daha sonra doğranmış ya da rendelenmiş domates karışıma eklenir.
Domatesin mevsimi değilse bir kesim salça ile desteklenebilir. Salça eklendiyse onun da kavrulması ve pişmesi için vakit tanınması gerekir. Bol soslu bir harç elde edilmeli. Dilek edilirse bu noktada lezzeti artırmak için soğuk tereyağı eklenebilir. Tereyağın yanmasına müsaade vermeden süratlice karışımın ortasında eritilmeli ve sosa yoğunluk vermesi sağlanmalı. Bu etapta artık istenilen sayıda yumurta karışımı içine yedirilebilir. Süratlice yumurtaları karıştırıp ocağın altı kapatılmalı. sonrasındasında yemeğin üzerine isteğe bakılırsa pul biber ve maydanoz eklenerek servis yapılabilir.”