Karlı kış günlerinin kabusu! Korunmanın iki yolu var
Betül Yasemin Keskin / Milliyet.com.tr – Zemherinin birinci on gününde sokaklarda dolaşıp insanlara, “Nereden geliyorsun? İsmin ne?” üzere sorular sorduğuna inanılan mitolojik bir yaratık olan karakoncolos Türk, Bulgar ve Anadolu halk kültürlerinde ‘kış cini’ olarak tanımlanıyor. Fırtına takviminde de 14 Ocak için, ‘Karakoncolos (kış cini) fırtınası’ kaydı yer alıyor.
Yunanca ‘kalikantsaros’ sözünden geldiği düşünülen karakoncolos, çocukları korkutmak için icat edilmiş hayali yaratık, cadı, vampir ve epey berbat, sevimsiz kimse manalarına da geliyor.
Karakoncolos ve Türk mitolojisinde yer alan Kış-Han ilgisini, başlarda Cadılar Bayramı’nı andıran fakat bundan hayli daha fazlası olan Karakoncolos Bayramı’nı TÜRKSOY Sibirya Uzmanı Dr. Timur B. Davletov anlattı.
EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNAMESİ’NE DAYANIYOR
Kış aylarında ortaya çıkan ve hayli eski bir inanış olan karakoncolos efsanesi nedir? Dr. Timur B. Davletov, “Karakoncolos isminde efsanevi bir kahramanın varlığı biliniyor. Bu kült ile ilgili çeşitli tasvirler var. Çok eski vakit içindera kadar giden Türkçe’de karakoncolos olarak bilinen bu kült bilhassa Karadeniz ve Anadolu olmak üzere Bulgaristan, Yunanistan hatta Sırbistan’a kadar Balkanlar’da da bilinen bir varlık” dedi.
Yunanistan’da da bu varlığa dair inanışlalar karşılaşıldığını ve Yunanca isminin Kalikantsaros / Kalikancaros / Kalikancari olarak bilindiğini söyleyen Davletov, “Karakancolos, Türkçe üzerinden Slav lisanlarına de aktarıldı” dedi. Bu transferin yüksek ihtimalle Osmanlı devrine dayandığını ileten Davletov, karakoncolos ile ilgili en eski kayıtların Dr. Öğr. Üyesi Şehnaz Şişmanoğlu Şimşek’e nazaran Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’ne dayandığını vurguladı.
‘ARNAVUTLUK VE MAKEDONYA’DA DA KUTLANIYOR’
Karakoncolos kültü hem Anadolu’da hem Balkanlar’da yaygın olan ve genelde kışın ortaya çıkan bir mit olma özelliğini koruyor. Dr. Timur B. Davletov, “Karakoncolos motifleri Osmanlı’dan hareketle öteki ülkelere de yayıldı. Karakoncolos Bayramı Arnavutlar’da da var ve Osmanlı’dan etkilenmişlerdir. Arnavutların söylencelerinde karakoncolos üzere yaratıkların, kara iyelerin yahut cinlerin kışın en karanlık devrinde ortaya çıktığı inanışı var. Değişiktir ki ismi değişmiş olsa da bu bayram Makedonya toplumunda da klasik olarak kutlanıyor. Beşerler üstlerini değiştirerek kapı kapı dolaşarak evdekileri korkuturlar. Bu topraklarda da bu varlıktan kaçınma ve önlem alma görülüyor” diye konuştu.
‘DAHA ÇOK KIŞ GÜNLERİNDE ORTAYA ÇIKAR’
Karlı günler kapımızdayken gayemiz sizi korkutmak değil lakin bu varlığa ‘karakoncolos’ yani ‘Kış Cini’ denmesinin bir niçini var! Karakoncolos’un ortaya çıktığı günlerin genelde 24 Aralık – 7 Ocak tarihlerinde olduğunu söyleyen Timur B. Davletov, “Her ne kadar kimi rivayetlerde hatta Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde yalnızca kışın değil, diğer tarihlerde karakoncolos’un görülebileceği söylense de sıklıkla kış aylarında ortaya çıkar” ayrıntısını paylaştı.
‘NARDUGAN BAYRAMI’YLA ORTASINDA BENZERLİK VAR’
Anadolu’da ve yakın coğrafyada birbirinden beslenen tüm mitolojilerde misal uygulamalar mevcut. Karakoncolos’un anlaşılması için başka kültlere de vurgu yapan Davletov, “Rusya’da etnik Ruslar tarafınca kutlanan ‘Svyatki’ olarak bilinen bir bayram var ve bu da aslında tek ilahlı inanç sistemlerindilk evvelki pagan ya da hayli yaradancı devirden gelen bir inanış” dedi. Davletov, Müslüman’ken Hristiyanlık’a geçen, ‘Kereşen (Kreşin)’ olarak bilinen Kazan-Tatar Türkleri’nin Hristiyanlıkla epey fazla temas ettiğini ve bu temastan Nardugan Bayramı’nın doğduğunu söylemiş oldu.
Orta Asya ve Sibirya’da fazlaca fazla bilinmeyen lakin Doğu Avrupa topraklarında yaşayan ve Ruslarla temasları en eski tarihlere dayanan Çuvaş Türkleri ve Tatar Türkleri’nin Nardugan Bayramı’nı kutladığını ileten Timur B. Davletov, “Anadolu’da kutlanan Karakoncolos Bayramı ile Hristiyanlık’tan etkilenmiş Doğu Avrupa topraklarında yaşayan Türklerin kutladığı Nardugan Bayramı içinde bir benzerlik var” yorumunda bulundu.
‘TARAKLAR ORTALIKTA BIRAKILMAZ’
İnanışa göre, karakoncolos ile müsabaka ihtimaline karşı alınması gereken tedbirler de bir çok ilginç! Dr. Timur B. Davletov, kara kış devrinde insanların mesken ortasında taraklarını ortada, başı boş bir yerde bırakmamaya çalıştıklarını aksi takdirde tarakla atağa uğramaktan korktuklarını söylemiş oldu. Bir de karakoncolosun sorduğu sorulara hakikat karşılık vermek epey kıymetli. İnanışa bakılırsa burada püf nokta, her yanıtın başına ‘kara’ sözünü getirmek. Tüm bunların yanında Anadolu’da karakoncolosun gazabından korunmanın yolları içinde kapılarının önüne muhlama, karalahana dolması, mısır üzere yiyecekler bırakmak da var!
KARAKONCOLOS VE KIŞ RABBİ ORTASINDA İLİŞKİ VAR MI?
Pekala Türk mitolojisinde yer alan Kış Yaradanı ile karakoncolos içinde bir ilişki olup olmadığını söylemek mümkün mü? Davletov, “Kış Yaradanı, Sibirya dahil olmak üzere biroldukça bölgede epeyce fazla korunabilmiş değil. Son periyotlarda tartışılan ‘Ayaz Ata’, ‘Soğuk Dede’, ‘Ayaz Dede’ üzere kavramlar daha epeyce Hristiyan olan, tek rabbe inanan Ruslarla temasa geçildikten daha sonra ortaya çıkan kavramlardır. ötürüsıyla eski Türklerde en azından eski mitolojik efsaneler anlatılırken Kış Rabbi’nden bahsediliyor” sözlerini kullandı. Davletov, eski Türkler periyodundaki Kış Rabbi’nden yola çıkarak günümüze geldiğimizde Anadolu’dan Balkanlar’a kadar tesirli olmuş karakoncolos ile ilişkisinin olup olmadığını söylemenin de çok güç olduğunu belirtti.
Kavramlarda farklılaşmalar olduğunu lakin kimi vakit kimi kavramların da asırlarca korunabildiğini söyleyen Dr. Timur B. Davletov, bu mevzuya turna kuşu örneğiyle açıklık getirdi. Yapılan çalışmalara bakılırsa Hakas topraklarından 8 bin kilometre güneybatıda olmasına karşın Anadolu’da ‘turna’ olarak tabir edilen kuşun, Sibirya’da da da birebir isimle çağrıldığı görülüyor. Bu örnekten yola çıkarak ‘turna’ sözcüğünün fazlaca eski periyotlarda ortaya çıktığını ve ortak bir kavram olarak korunduğunu söylemek mümkün. Davletov, “Ancak birebir şeyi Kış Rabbi Ayaz Cet için söyleyemiyoruz zira bir bölgede ‘Ayaz Dede’ deniyor, bir diğer bölgede ‘Ayaz Ata’ deniyor. Bu hakikaten yola çıkarak Anadolu’da ‘Ayaz Ata’ kavramı nasıl korunamadıysa karakoncolos sözcüğü de sırf bu coğrafyanın yerli inanışı olabilir” bilgisini verdi.
TÜRK DÜNYASINDA DA BİLİNEN VE KUTLANAN BİR BAYRAM LAKİN…
“Anadolu’da ve Balkanlar’da yaygın olan bu karakoncolos kültüyle ilgili şunları tabir edebiliriz” diyen Dr. Timur B. Davletov, kelamlarını şu biçimde noktaladı: “Karakoncolos’un her kadar Orta Asya ve bilhassa Sibirya ile içindeki ilişkiyi bilimsel olarak kurmamız fazlaca güç olsa da, bu biçimde bir inanış, gelenek ve kutlama kültürü Türk dünyası külçeşidinin içerisinde yer alıyor. Karakoncolos kültü Türkler’de ve bundan ötürü de Türk dünyasında bilinen, kutlanan bir bayramdır. Fakat tüm Türk dünyasında yaygın olan bir bayram değildir.”
Betül Yasemin Keskin / Milliyet.com.tr – Zemherinin birinci on gününde sokaklarda dolaşıp insanlara, “Nereden geliyorsun? İsmin ne?” üzere sorular sorduğuna inanılan mitolojik bir yaratık olan karakoncolos Türk, Bulgar ve Anadolu halk kültürlerinde ‘kış cini’ olarak tanımlanıyor. Fırtına takviminde de 14 Ocak için, ‘Karakoncolos (kış cini) fırtınası’ kaydı yer alıyor.
Yunanca ‘kalikantsaros’ sözünden geldiği düşünülen karakoncolos, çocukları korkutmak için icat edilmiş hayali yaratık, cadı, vampir ve epey berbat, sevimsiz kimse manalarına da geliyor.
Karakoncolos ve Türk mitolojisinde yer alan Kış-Han ilgisini, başlarda Cadılar Bayramı’nı andıran fakat bundan hayli daha fazlası olan Karakoncolos Bayramı’nı TÜRKSOY Sibirya Uzmanı Dr. Timur B. Davletov anlattı.
EVLİYA ÇELEBİ SEYAHATNAMESİ’NE DAYANIYOR
Kış aylarında ortaya çıkan ve hayli eski bir inanış olan karakoncolos efsanesi nedir? Dr. Timur B. Davletov, “Karakoncolos isminde efsanevi bir kahramanın varlığı biliniyor. Bu kült ile ilgili çeşitli tasvirler var. Çok eski vakit içindera kadar giden Türkçe’de karakoncolos olarak bilinen bu kült bilhassa Karadeniz ve Anadolu olmak üzere Bulgaristan, Yunanistan hatta Sırbistan’a kadar Balkanlar’da da bilinen bir varlık” dedi.
Yunanistan’da da bu varlığa dair inanışlalar karşılaşıldığını ve Yunanca isminin Kalikantsaros / Kalikancaros / Kalikancari olarak bilindiğini söyleyen Davletov, “Karakancolos, Türkçe üzerinden Slav lisanlarına de aktarıldı” dedi. Bu transferin yüksek ihtimalle Osmanlı devrine dayandığını ileten Davletov, karakoncolos ile ilgili en eski kayıtların Dr. Öğr. Üyesi Şehnaz Şişmanoğlu Şimşek’e nazaran Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’ne dayandığını vurguladı.
‘ARNAVUTLUK VE MAKEDONYA’DA DA KUTLANIYOR’
Karakoncolos kültü hem Anadolu’da hem Balkanlar’da yaygın olan ve genelde kışın ortaya çıkan bir mit olma özelliğini koruyor. Dr. Timur B. Davletov, “Karakoncolos motifleri Osmanlı’dan hareketle öteki ülkelere de yayıldı. Karakoncolos Bayramı Arnavutlar’da da var ve Osmanlı’dan etkilenmişlerdir. Arnavutların söylencelerinde karakoncolos üzere yaratıkların, kara iyelerin yahut cinlerin kışın en karanlık devrinde ortaya çıktığı inanışı var. Değişiktir ki ismi değişmiş olsa da bu bayram Makedonya toplumunda da klasik olarak kutlanıyor. Beşerler üstlerini değiştirerek kapı kapı dolaşarak evdekileri korkuturlar. Bu topraklarda da bu varlıktan kaçınma ve önlem alma görülüyor” diye konuştu.
‘DAHA ÇOK KIŞ GÜNLERİNDE ORTAYA ÇIKAR’
Karlı günler kapımızdayken gayemiz sizi korkutmak değil lakin bu varlığa ‘karakoncolos’ yani ‘Kış Cini’ denmesinin bir niçini var! Karakoncolos’un ortaya çıktığı günlerin genelde 24 Aralık – 7 Ocak tarihlerinde olduğunu söyleyen Timur B. Davletov, “Her ne kadar kimi rivayetlerde hatta Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde yalnızca kışın değil, diğer tarihlerde karakoncolos’un görülebileceği söylense de sıklıkla kış aylarında ortaya çıkar” ayrıntısını paylaştı.
‘NARDUGAN BAYRAMI’YLA ORTASINDA BENZERLİK VAR’
Anadolu’da ve yakın coğrafyada birbirinden beslenen tüm mitolojilerde misal uygulamalar mevcut. Karakoncolos’un anlaşılması için başka kültlere de vurgu yapan Davletov, “Rusya’da etnik Ruslar tarafınca kutlanan ‘Svyatki’ olarak bilinen bir bayram var ve bu da aslında tek ilahlı inanç sistemlerindilk evvelki pagan ya da hayli yaradancı devirden gelen bir inanış” dedi. Davletov, Müslüman’ken Hristiyanlık’a geçen, ‘Kereşen (Kreşin)’ olarak bilinen Kazan-Tatar Türkleri’nin Hristiyanlıkla epey fazla temas ettiğini ve bu temastan Nardugan Bayramı’nın doğduğunu söylemiş oldu.
Orta Asya ve Sibirya’da fazlaca fazla bilinmeyen lakin Doğu Avrupa topraklarında yaşayan ve Ruslarla temasları en eski tarihlere dayanan Çuvaş Türkleri ve Tatar Türkleri’nin Nardugan Bayramı’nı kutladığını ileten Timur B. Davletov, “Anadolu’da kutlanan Karakoncolos Bayramı ile Hristiyanlık’tan etkilenmiş Doğu Avrupa topraklarında yaşayan Türklerin kutladığı Nardugan Bayramı içinde bir benzerlik var” yorumunda bulundu.
‘TARAKLAR ORTALIKTA BIRAKILMAZ’
İnanışa göre, karakoncolos ile müsabaka ihtimaline karşı alınması gereken tedbirler de bir çok ilginç! Dr. Timur B. Davletov, kara kış devrinde insanların mesken ortasında taraklarını ortada, başı boş bir yerde bırakmamaya çalıştıklarını aksi takdirde tarakla atağa uğramaktan korktuklarını söylemiş oldu. Bir de karakoncolosun sorduğu sorulara hakikat karşılık vermek epey kıymetli. İnanışa bakılırsa burada püf nokta, her yanıtın başına ‘kara’ sözünü getirmek. Tüm bunların yanında Anadolu’da karakoncolosun gazabından korunmanın yolları içinde kapılarının önüne muhlama, karalahana dolması, mısır üzere yiyecekler bırakmak da var!
KARAKONCOLOS VE KIŞ RABBİ ORTASINDA İLİŞKİ VAR MI?
Pekala Türk mitolojisinde yer alan Kış Yaradanı ile karakoncolos içinde bir ilişki olup olmadığını söylemek mümkün mü? Davletov, “Kış Yaradanı, Sibirya dahil olmak üzere biroldukça bölgede epeyce fazla korunabilmiş değil. Son periyotlarda tartışılan ‘Ayaz Ata’, ‘Soğuk Dede’, ‘Ayaz Dede’ üzere kavramlar daha epeyce Hristiyan olan, tek rabbe inanan Ruslarla temasa geçildikten daha sonra ortaya çıkan kavramlardır. ötürüsıyla eski Türklerde en azından eski mitolojik efsaneler anlatılırken Kış Rabbi’nden bahsediliyor” sözlerini kullandı. Davletov, eski Türkler periyodundaki Kış Rabbi’nden yola çıkarak günümüze geldiğimizde Anadolu’dan Balkanlar’a kadar tesirli olmuş karakoncolos ile ilişkisinin olup olmadığını söylemenin de çok güç olduğunu belirtti.
Kavramlarda farklılaşmalar olduğunu lakin kimi vakit kimi kavramların da asırlarca korunabildiğini söyleyen Dr. Timur B. Davletov, bu mevzuya turna kuşu örneğiyle açıklık getirdi. Yapılan çalışmalara bakılırsa Hakas topraklarından 8 bin kilometre güneybatıda olmasına karşın Anadolu’da ‘turna’ olarak tabir edilen kuşun, Sibirya’da da da birebir isimle çağrıldığı görülüyor. Bu örnekten yola çıkarak ‘turna’ sözcüğünün fazlaca eski periyotlarda ortaya çıktığını ve ortak bir kavram olarak korunduğunu söylemek mümkün. Davletov, “Ancak birebir şeyi Kış Rabbi Ayaz Cet için söyleyemiyoruz zira bir bölgede ‘Ayaz Dede’ deniyor, bir diğer bölgede ‘Ayaz Ata’ deniyor. Bu hakikaten yola çıkarak Anadolu’da ‘Ayaz Ata’ kavramı nasıl korunamadıysa karakoncolos sözcüğü de sırf bu coğrafyanın yerli inanışı olabilir” bilgisini verdi.
TÜRK DÜNYASINDA DA BİLİNEN VE KUTLANAN BİR BAYRAM LAKİN…
“Anadolu’da ve Balkanlar’da yaygın olan bu karakoncolos kültüyle ilgili şunları tabir edebiliriz” diyen Dr. Timur B. Davletov, kelamlarını şu biçimde noktaladı: “Karakoncolos’un her kadar Orta Asya ve bilhassa Sibirya ile içindeki ilişkiyi bilimsel olarak kurmamız fazlaca güç olsa da, bu biçimde bir inanış, gelenek ve kutlama kültürü Türk dünyası külçeşidinin içerisinde yer alıyor. Karakoncolos kültü Türkler’de ve bundan ötürü de Türk dünyasında bilinen, kutlanan bir bayramdır. Fakat tüm Türk dünyasında yaygın olan bir bayram değildir.”