Türkiye’de 700 bin kişi uğraş ediyor! Artık Alzheimer tanısı için bir kan testi yetecek
Senim Tanay Karakuş – Selçuk Bulut / Milliyet.com.tr – Bugün, 21 Eylül Dünya Alzheimer Günü… ‘Geri dönüşü olmayan, ilerleyici kronik bir hastalık’ biçiminde nitelendirilen ve en sık rastlanan demans tipi olan Alzheimer hastalığı, tüm dünyada süratle artış gösteriyor. Geçtiğimiz günlerde de Dünya Sıhhat Örgütü (WHO), dünya genelinde 55 milyon kişinin halk içinde “bunama” olarak bilinen “demans” hastalığı ile yaşadığını, bu sayının 2050 yılında 139 milyona ulaşmasının beklendiğini deklare etti.
Günlük aktivitelerde önemli biçimde gerileme, çeşitli psikiyatrik semptomlar ve davranış bozukluklarının görüldüğü bu hastalık, başlangıçta kimse tarafınca önemsenmeyen küçük unutkanlıklarla ortaya çıkabiliyor. Yaşlılıkta unutkanlığın olağan karşılanmaması gerektiğini belirten uzmanlara bakılırsa, hava kirliliği bile Alzheimer’a yol açan sebepler içinde.
“Yakın gelecekte Alzheimer teşhisini, sıradan bir kan testiyle koyabileceğiz. Bu sayede hastalığı geliştirme potansiyeli olan bireyleri tespit edilecek ve hayli erken vakitte teşhis temalıp tedavilerine başlanacak” diyen Türkiye Alzheimer Derneği Lideri Prof. Dr. Başar Bilgiç, Alzheimer tedavisinde kullanılacak yeni ilaçlarla ilgili son senelerda yaşanan umut verici gelişmeleri de bizlerle paylaştı.
‘ALZHEİMER TÜM DEMANSLARIN YÜZDE 60 İLA 70’İNDEN SORUMLU’
Dünya Sıhhat Örgütü’nün yaptığı açıklama, bir daha dikkatlerin demans üzerinde toplanmasına niye oldu. Pekala demans hastalığı tam olarak nedir? Demansın en çok etkilediği yaş kümesi hangisi? Demans ile Alzheimer tıpkı hastalık mı?
Demans söz olarak “zihnin yitirilmesi” manasına geliyor. Demansı zihinsel işlevlerimizin bir hastalığa bağlı olarak bozulması manasında kullanıyoruz, Türkçede buna bunama diyoruz. Demans yapan çeşitli hastalıklar var. Bunların en bilineni Alzheimer hastalığı zira tüm demansların yüzde 60 ila 70’inden Alzheimer sorumlu. Lakin buna karşılık bunama yapan öbür hastalıklar da var. Örneğin vasküler demans ismini verdiğimiz damarların tıkanmasına bağlı zihinsel fonksiyonları etkileyen bir demans tipi var. bir daha Lewy cisimcikli demans dediğimiz, Alzheimer hastalığından farklı biçimde başlayan farklı bir demans yani bunama tipi var. Özetlemek gerekirse, demans kavramı şemsiye bir terim ve demans yapan hastalıklar var. Demansa en sık yol açan hastalık Alzheimer hastalığı lakin Alzheimer hastalığı haricinde da demansa niye olan öbür hastalıklar olduğunu da unutmamak gerekiyor.
65 YAŞINDAN daha sonra RİSK HER 5 YILDA BİR 2 KAT ARTIYOR
Demans hastalıkları, en sık yaşlılarda görülüyor. Bilhassa 65 yaşından daha sonra demansın görülme sıklığı katbekat artıyor. 65 yaşından daha sonra Alzheimer hastalığı görüme sıklığı her 5 yılda bir 2 kat artıyor ve 90’lı, 100’lü yaşlara gelindiğinde ise bu yaşlıların yarısında hatta yarısından fazlasında bunama görülüyor. İşe bu tarafınca bakabiliriz, yani yaşlanmayla bir arada bunama sıklığı artıyor. Lakin 100’lü yaşlara gelip hiç bunamayan bireyler de var. Tıbbın ilgisi de büsbütün bu şahıslar üzerinde. “Nasıl oluyor da bu beşerler 100’lü yaşlara kadar gelip bunamıyorlar” sorusunun sırrı, yapılan çalışmalarla anlaşılmaya çalışılıyor.
HAVA KİRLİLİĞİ BİLE ALZHEİMER’A YOL AÇABİLİR
Demansın ortaya çıkmasına yol açan sebepler neler? Demans olaylarının artmasında hava kirliliğinin bile tesiri olduğu belirtiliyor.
Demans hastalığı için bilhassa Alzheimer hastalığı için birtakım risk faktörleri, birtakım da hami faktörler var. Yaşantımız boyunca bu risk faktörleri ve hami faktörler birbirleriyle çatışıyor. Yaşlılığa geldiğimizde bu risk faktörleri daha önde olursa maalesef ki hasta oluyoruz. Tam karşıtı olursa da hastalıktan korunuyoruz. Birtakım değiştiremediğimiz risk faktörleri var, bunlardan bir tanesi yaş. Yaşlandıkça hastalığa yakalanma riskimiz artıyor. Tüm hami faktörlerimiz devrede olsa bile yaşlandığımızda yaşa karşı kimi vakit kollayıcı faktörlerimiz direnç gösteremiyor. Bayan cinsiyet de öteki bir risk faktörü. Eğitim seviyesinin düşüklüğü ya da eğitimsizlik önemli bir risk faktörü. Kimi genetik risk faktörleri de var. örneğin APOE geninizde E4 alleli taşıyorsanız, ailenizde Alzheimer var ise bunlar da hastalığa yakalanmayı kolaylaştırıyor.
Havada salınan zehirli atıkların, kan-beyin bariyerine bağlanarak beyinde mikrobik olmayan bir iltihabi tepkiye niye olduğu ve Alzheimer hastalarının beyninde biriken beta-amiloid protein seviyelerini yükselttiği görüldü. Çalışmalar, motorlu araçlardan kaynaklanan zehirli gazlar ve havada asılı kalabilen çok küçük parçacıkların seviyesini en az 10 yıl olacak biçimde düşük tutabilirsek, Alzheimer hastalığı riskini yüzde 14 azaltabileceğimizi gösterdi. Benzeri bir biçimde Fransa’da yapılan bir öbür çalışma ise yalnızca epey küçük parçacıkların havada azalmasıyla tüm bunamaların %15 seviyesinde azaltılabileceğini ortaya koydu.
DEMANS OLUP OLMADIĞI BU TESTLERLE ANLAŞILIYOR
Demans hastalığının teşhis edilmesini kolaylaştıran formüller var mı? Türkiye’de bunlar kullanılıyor mu?
Biz doktorlar demans teşhisini şöyleki koyuyoruz: Evvel hasta yakınını dinliyoruz, hastanın şikayetleri başlamadan evvelki durumunu öğrenip şikayetleri başladıktan daha sonra durumunda ne üzere farklılıklar olduğunu sorguluyoruz. ondan sonrasında hastayı muayene ediyoruz. Hastanın zihinsel fonksiyonlarını çeşitli testlerle denetim ediyoruz. Bundan daha sonra hastanın beyninde neler olup bittiğini görmek için MR görüntülemesini tercih ediyoruz.
Zihinsel fonksiyonları epey daha ayrıntılı bir biçimde kıymetlendiren nöropsikolojik testler de var. Birtakım durumlarda psikologların yaptığı bu nöropsikolojik testleri isteyebiliyoruz. Bunlarla birlikte şayet tanıya gidemezsek ileri usuller dediğimiz testlere geçiyoruz. Bunun için beyin-omurilik sıvısındaki amiloid ve tau proteinlerinin düzebir daha bakıyoruz. Sıvıyı almak için bel bölgesine birebir gebelere doğumda yapılan epidural anestezi ince bir iğneyle girip bu sıvıyı alıyoruz. Bu Alzheimer hastalığının teşhisinde pek hassas bir prosedür. Ülkemizdeki büyükşehirlerde tahlilini yapan büyük laboratuvarlar var. Ayrıyeten öteki kentlerden de bu laboratuvarlara beyin omurilik sıvısı yollanabiliyor.
Kıymetli sistemlerden biri de beyinde amiloid ve tau proteinlerinin birikimini gösteren nükleer tıp formları. PET ismi verilen aygıtla bu proteinler birikmiş mi bakabiliyoruz. Ülkemizde yalnızca şu an amiloid-PET ismini verdiğimiz amiloid proteininin birikimi gösteren metot var. Biraz değerli ve çabucak hemen SGK tarafınca karşılanmıyor, erişimimiz sonlu.
KANDAN BAKILARAK KATIYA YAKIN BİÇİMDE TEŞHİS EDİLECEK
Bilim dünyasındaki gelişmeler hayli süratli ilerliyor. Yakın gelecekte kandan bakabileceğimiz biyo-belirteçler de olacak. Beyin omurilik sıvısından bakılan tau proteinin düzebir daha kandan da bakılabilecek. Bu sayede değişmeze yakın biçimde Alzheimer hastalığı tanısı koyabileceğiz. Kandan bakmak hayli daha kolay bir formül olduğu için birtakım riskli kümeleri çarçabuk tarayabileceğiz. Hastalığı geliştirme potansiyeli olan şahısları tespit edeceğimiz için epeyce erken vakitte teşhis koyup tedavilerine başlayabileceğiz.
Demansta tedavi süreci ne biçimde ilerliyor?
Günümüzde mevcut tedavilerimiz şu prensiple işliyor: Beynin nöron ismini verdiğimiz hücreleri birbiriyle haberleşmek için “nörotransmitter” isimli kimi molekülleri kullanırlar. Alzheimer hastalığında da iki nörotransmitterde değişiklik oluyor. Birincisi, “asetil kolin” nörotransmitterin seviyesi düşüyor. Bunun için tedavide hastalara biz asetil kolin seviyesini artıran ilaçlar veriyoruz. İkincisi, Alzheimer hastalarında “glutamat” isimli haberi molekülün aktivitesinde aşırılık oluyor. bir daha biz hastalara bu glutamat yarattığı aşırılığı olağana döndüren ilaçlar veriyoruz. Bu ilaçlar kısmi tesiri olan ilaçlar. Lakin bunun haricinde hastalara ek olarak uyku sorunu olursa uykuyla ilgili ilaçlar, idrar kaçırma olursa mesaneyle ilgili ilaçlar, yürüme bozukluğu olursa Parkinson hastalığında kullanılan ilaçlar, davranış bozukluklarında psikiyatride kullanılan ilaçlar verilebiliyor.
‘KAFA TRAVMALARINA KARŞI DİKKATLİ OLUN’
Demans ve demansın yıkıcı neticelerindan korunmak için hangi tedbirler alınabilir?
Eğitim seviyemizi yüksek tutmamız, fizikî olarak idmanlar yapmamız, entelektüel faaliyetlerin olduğu toplumsal bir biçimde yaşamamız, Akdeniz diyetine uygun beslenmemiz, kiloluysak kilo vermemiz, sigara içmememiz gerekiyor. Orta yaşlarda başımızı düşme, çarpma üzere travmalara karşı müdafaamız da fazlaca kıymetli. Şeker ve tansiyon hastalığını denetim altında tutmak, orta yaşlarda depresyona karşı korunmak, bir daha orta yaşlarda KBB muayenesinden geçerek işitme kaybına yönelik tedavilerimizi yaptırmak da faydalı. kimselerle toplantıdan izole bir biçimde yaşamaktan da kaçınmalıyız.
TÜRKİYE’NİN EN SÜRATLİ YAŞLANAN ÜLKELER ORTASINDA OLMASI, RİSK FAKTÖRÜ
2050 yılında dünyada 139 milyon demans hastasının olacağı konuşuluyor. bir daha 2050 yılında Türkiye’nin dünyada en çok Alzheimer hastasına sahip 4’üncü ülke olacağı düşünülüyor. Bunun altında yatan ana sebep ne?
Dünyada 2050 yılında mevcut demans hasta sayısının yaklaşık üç katına ulaşılacağı öngörülüyor. Türkiye’de de bu hasta sayısı maalesef artacak. Ülkemizde halihazırda 1 milyon kadar bunama hastası var. Bu 1 milyonun yaklaşık 700 bini de Alzheimer hastası. Bu sayılar artacak zira Türkiye süratle yaşlanan ülkelerden biri hatta en süratli yaşlanan ülkelerden içinde. Bu, şu manaya geliyor: Bizde süratli artan yaş kümesi, 65 yaş ve üzeri. Biz demans çeşitleri için yaşlanmanın önemli bir risk faktörü olduğunu biliyoruz. Ne kadar yaşlı bir nüfusa sahipsek bu hastalığın görülme sıklığı o kadar fazla oluyor. 2050 yılında da Türkiye’de her 5 bireyden 1’inin yaşlı olacağı yani 65 yaş ve üzeri olacağı varsayım ediliyor. bu biçimde bir durumda da ülkemizdeki mevcut hasta sayısının en az iki kat artacağını söyleyebiliriz.
‘PANDEMİ DEVRİNE ADAPTE OLMAKTA ÇOK ZORLANDILAR’
Pandemi periyodu demans hastalarını nasıl etkiledi?
Kovid-19 enfeksiyonu için en riskli küme yaşlı hastalar ve bizim demans hastalarımızın maalesef ki büyük bir çoğunluğu bu yaşlı küme ortasında kalıyor. Bu kümedeki yaşlılar hastalığı hayli ağır bir biçimde geçiriyor, hastalığı kaptığında mevt oranları ya da ağır bakım yatış oranları epey daha yüksek. Demans hastaları kendilerini ne yazık ki koruyamıyorlar. Maske takmakta, arayı ayarlamakta zorlanıyorlar. Bundan dolayı da hastalığı kapma ihtimalleri daha yüksek.
Ayrıyeten demans hastaları bu meskenlere kapanma devrinde epey sıkıldılar. Bu hastaların birden fazla dışarı çıkmadıkça rahatlayamayan hastalar, o niçinle meskende önemli problemler yaşadılar. Yakınlarına kızan, uyuyamayan, saldırganlaşan, hayaller goren demans hastalarımız oldu. Biz bu vakitte hastalarımıza sakinleştiriciler vermek durumunda kaldık. Doğal hastalara bakan aile bireyleri de epeyce fazla zorluk çektiler. Pandemi periyodunda izole biçimde yaşayan demans hastalarını hastalık bulaştırma korkusu yüzünden kimse ziyaret edemedi, hastalar yakınlarını bakılırsamedi. Huzurevlerinde yatan hastalar bundan fazlaca fazla etkilendi. Pandemide biroldukca şeyi dijitale taşıdık ancak maalesef demans hastaları, buna ahenk gösteremediler. Demans hastalığının ana bulgularından biri de yeniliklere alışamamasıdır. Yeni bağlantı kanalları, ömrümüze giren birtakım yeni teknolojik değişimler maalesef ki hastalar tarafınca benimsenemedi.
Şunu da söylemeliyiz; aşılanma yardımıyla hastalığa yakalanma oranlarında önemli bir düşüş yaşandı. Hastalarımızdan aşısı yokken daha temkinli davranılmasını istiyorduk fakat aşıları tam hastalarımızda artık biraz daha rahatız. Maskelerini takıp aralıklarını muhafazaları kaydıyla toplum içine karışmalarına bir şey demiyoruz hatta teşvik ediyoruz.
‘ALZHEİMER İLACI NOKTASINDA YÜZ GÜLDÜREN GELİŞMELER OLDU’
Alzheimer için yapılan ilaç ve tedavi çalışmaları demans hastalarını nasıl etkileyecek?
Bu sene Alzheimer hastalığıyla ilgili yüzümüzü güldüren gelişmeler oldu. Bunlardan birincisi, Amerikan Besin ve İlaç Dairesi (FDA), “aducanumab” isimli bir ilaca koşullu ve kısmi onay vererek erken devirdeki Alzheimer hastalarında kullanılabileceğine karar verdi. Bu ilaç, Alzhemier hastalarının beyninde biriken amilod proteinini temizliyor. niye kısmi ve koşullu? Zira bu ilaç hastaların beyninden bu proteini temizliyor ancak çabucak hemen tesirli olduğu tam olarak gösterilebilmiş değil. FDA, bu ilacın potansiyel olarak tesirli olacağını düşündüğü için bu onayı verdi lakin ilacı geliştiren firmaya da “Hastalar üstündeki olumlu etkisini göstermelisin, bunun için de da bir çalışma yapmalısın” kuralını koydu. Artık bu çalışma başlatıldı. Hastaların şikayet ettiği sıkıntılara olumlu bir biçimde yansıyacak mı bunu bakılırsaceğiz.
FAZ 3’Ü GEÇEN İKİ İLAÇ DAHA VAR
birebir vakitte Faz 3’ü geçen iki ilacımız oldu. Şimdiye kadar Alzheimer ile ilgili ilaçlar Faz 1, Faz 2’yi geçip Faz 3’te başarısız oluyordu ancak bu sene iki tane ilaç bunu geçebildi. Faz 3 kademesi, ilaçların aktifliğini gösteren evredir. “Bu iki ilaç da artık Alzheimer hastalığında etkilidir” dedirten sonuçlar var. Lakin bir ilacın hastalarda kullanılması için tek bir Faz 3 çalışması kâfi değil. İşi garantiye almak için iki Faz 3 çalışmasının yapılması ve ikisinde de tesirli olduğunun gösterilmesi gerekir. Bu niçinle birinci çalışmaları olumlu sonlanan iki ilaç için artık ikinci defa Faz 3 çalışmaları yapılacak. Bunlarda da tesirli olduğu ortaya temalırsa hastalarda kullanılabilir basamağına gelinecek. Faz 3 etabına geçmiş onlarca ilaç var, bunların çalışması sürüyor ve olumlu sonuçlar gelmesini bekliyoruz. Erken teşhis burada ehemmiyet kazanıyor zira bu ilaçların büyük bir çoğunluğu hastalığın erken devrinde tesir eden ilaçlar.
KANSERDEKİ ÜZERE HASTAYA ÖZEL TEDAVİLER UYGULANABİLECEK
Hastalığın gidişatıyla ilgili olumlu tesiri gösterilen bir ilaç yoktu, lakin FDA’in onay verdiği ve Faz 3 çalışmasına geçen iki ilaç hastalığı yavaşlatma potansiyeli olan ilaçlar. Çalışmaları süren öbür ilaçlar da başarılı olursa gelecekte Alzheimer tedavisi günümüzden hayli farklı olacak. Bilhassa hastaların durumlarına göre, hastaların beyinlerinde biriken proteinleri durumuna göre özelleşmiş tedaviler olacak üzere duruyor. Bunu biraz kanser hastalığının tedavisindeki gelişmelere benzetebiliriz. Kanser tedavisinde kullanılan ilaçlar, öteki ilaçların devreye girmesine vesile oldu. Alzheimer hastalığında da durumun bu biçimde olacağını düşünüyoruz.
Senim Tanay Karakuş – Selçuk Bulut / Milliyet.com.tr – Bugün, 21 Eylül Dünya Alzheimer Günü… ‘Geri dönüşü olmayan, ilerleyici kronik bir hastalık’ biçiminde nitelendirilen ve en sık rastlanan demans tipi olan Alzheimer hastalığı, tüm dünyada süratle artış gösteriyor. Geçtiğimiz günlerde de Dünya Sıhhat Örgütü (WHO), dünya genelinde 55 milyon kişinin halk içinde “bunama” olarak bilinen “demans” hastalığı ile yaşadığını, bu sayının 2050 yılında 139 milyona ulaşmasının beklendiğini deklare etti.
Günlük aktivitelerde önemli biçimde gerileme, çeşitli psikiyatrik semptomlar ve davranış bozukluklarının görüldüğü bu hastalık, başlangıçta kimse tarafınca önemsenmeyen küçük unutkanlıklarla ortaya çıkabiliyor. Yaşlılıkta unutkanlığın olağan karşılanmaması gerektiğini belirten uzmanlara bakılırsa, hava kirliliği bile Alzheimer’a yol açan sebepler içinde.
“Yakın gelecekte Alzheimer teşhisini, sıradan bir kan testiyle koyabileceğiz. Bu sayede hastalığı geliştirme potansiyeli olan bireyleri tespit edilecek ve hayli erken vakitte teşhis temalıp tedavilerine başlanacak” diyen Türkiye Alzheimer Derneği Lideri Prof. Dr. Başar Bilgiç, Alzheimer tedavisinde kullanılacak yeni ilaçlarla ilgili son senelerda yaşanan umut verici gelişmeleri de bizlerle paylaştı.
‘ALZHEİMER TÜM DEMANSLARIN YÜZDE 60 İLA 70’İNDEN SORUMLU’
Dünya Sıhhat Örgütü’nün yaptığı açıklama, bir daha dikkatlerin demans üzerinde toplanmasına niye oldu. Pekala demans hastalığı tam olarak nedir? Demansın en çok etkilediği yaş kümesi hangisi? Demans ile Alzheimer tıpkı hastalık mı?
Demans söz olarak “zihnin yitirilmesi” manasına geliyor. Demansı zihinsel işlevlerimizin bir hastalığa bağlı olarak bozulması manasında kullanıyoruz, Türkçede buna bunama diyoruz. Demans yapan çeşitli hastalıklar var. Bunların en bilineni Alzheimer hastalığı zira tüm demansların yüzde 60 ila 70’inden Alzheimer sorumlu. Lakin buna karşılık bunama yapan öbür hastalıklar da var. Örneğin vasküler demans ismini verdiğimiz damarların tıkanmasına bağlı zihinsel fonksiyonları etkileyen bir demans tipi var. bir daha Lewy cisimcikli demans dediğimiz, Alzheimer hastalığından farklı biçimde başlayan farklı bir demans yani bunama tipi var. Özetlemek gerekirse, demans kavramı şemsiye bir terim ve demans yapan hastalıklar var. Demansa en sık yol açan hastalık Alzheimer hastalığı lakin Alzheimer hastalığı haricinde da demansa niye olan öbür hastalıklar olduğunu da unutmamak gerekiyor.
65 YAŞINDAN daha sonra RİSK HER 5 YILDA BİR 2 KAT ARTIYOR
Demans hastalıkları, en sık yaşlılarda görülüyor. Bilhassa 65 yaşından daha sonra demansın görülme sıklığı katbekat artıyor. 65 yaşından daha sonra Alzheimer hastalığı görüme sıklığı her 5 yılda bir 2 kat artıyor ve 90’lı, 100’lü yaşlara gelindiğinde ise bu yaşlıların yarısında hatta yarısından fazlasında bunama görülüyor. İşe bu tarafınca bakabiliriz, yani yaşlanmayla bir arada bunama sıklığı artıyor. Lakin 100’lü yaşlara gelip hiç bunamayan bireyler de var. Tıbbın ilgisi de büsbütün bu şahıslar üzerinde. “Nasıl oluyor da bu beşerler 100’lü yaşlara kadar gelip bunamıyorlar” sorusunun sırrı, yapılan çalışmalarla anlaşılmaya çalışılıyor.
HAVA KİRLİLİĞİ BİLE ALZHEİMER’A YOL AÇABİLİR
Demansın ortaya çıkmasına yol açan sebepler neler? Demans olaylarının artmasında hava kirliliğinin bile tesiri olduğu belirtiliyor.
Demans hastalığı için bilhassa Alzheimer hastalığı için birtakım risk faktörleri, birtakım da hami faktörler var. Yaşantımız boyunca bu risk faktörleri ve hami faktörler birbirleriyle çatışıyor. Yaşlılığa geldiğimizde bu risk faktörleri daha önde olursa maalesef ki hasta oluyoruz. Tam karşıtı olursa da hastalıktan korunuyoruz. Birtakım değiştiremediğimiz risk faktörleri var, bunlardan bir tanesi yaş. Yaşlandıkça hastalığa yakalanma riskimiz artıyor. Tüm hami faktörlerimiz devrede olsa bile yaşlandığımızda yaşa karşı kimi vakit kollayıcı faktörlerimiz direnç gösteremiyor. Bayan cinsiyet de öteki bir risk faktörü. Eğitim seviyesinin düşüklüğü ya da eğitimsizlik önemli bir risk faktörü. Kimi genetik risk faktörleri de var. örneğin APOE geninizde E4 alleli taşıyorsanız, ailenizde Alzheimer var ise bunlar da hastalığa yakalanmayı kolaylaştırıyor.
Havada salınan zehirli atıkların, kan-beyin bariyerine bağlanarak beyinde mikrobik olmayan bir iltihabi tepkiye niye olduğu ve Alzheimer hastalarının beyninde biriken beta-amiloid protein seviyelerini yükselttiği görüldü. Çalışmalar, motorlu araçlardan kaynaklanan zehirli gazlar ve havada asılı kalabilen çok küçük parçacıkların seviyesini en az 10 yıl olacak biçimde düşük tutabilirsek, Alzheimer hastalığı riskini yüzde 14 azaltabileceğimizi gösterdi. Benzeri bir biçimde Fransa’da yapılan bir öbür çalışma ise yalnızca epey küçük parçacıkların havada azalmasıyla tüm bunamaların %15 seviyesinde azaltılabileceğini ortaya koydu.
DEMANS OLUP OLMADIĞI BU TESTLERLE ANLAŞILIYOR
Demans hastalığının teşhis edilmesini kolaylaştıran formüller var mı? Türkiye’de bunlar kullanılıyor mu?
Biz doktorlar demans teşhisini şöyleki koyuyoruz: Evvel hasta yakınını dinliyoruz, hastanın şikayetleri başlamadan evvelki durumunu öğrenip şikayetleri başladıktan daha sonra durumunda ne üzere farklılıklar olduğunu sorguluyoruz. ondan sonrasında hastayı muayene ediyoruz. Hastanın zihinsel fonksiyonlarını çeşitli testlerle denetim ediyoruz. Bundan daha sonra hastanın beyninde neler olup bittiğini görmek için MR görüntülemesini tercih ediyoruz.
Zihinsel fonksiyonları epey daha ayrıntılı bir biçimde kıymetlendiren nöropsikolojik testler de var. Birtakım durumlarda psikologların yaptığı bu nöropsikolojik testleri isteyebiliyoruz. Bunlarla birlikte şayet tanıya gidemezsek ileri usuller dediğimiz testlere geçiyoruz. Bunun için beyin-omurilik sıvısındaki amiloid ve tau proteinlerinin düzebir daha bakıyoruz. Sıvıyı almak için bel bölgesine birebir gebelere doğumda yapılan epidural anestezi ince bir iğneyle girip bu sıvıyı alıyoruz. Bu Alzheimer hastalığının teşhisinde pek hassas bir prosedür. Ülkemizdeki büyükşehirlerde tahlilini yapan büyük laboratuvarlar var. Ayrıyeten öteki kentlerden de bu laboratuvarlara beyin omurilik sıvısı yollanabiliyor.
Kıymetli sistemlerden biri de beyinde amiloid ve tau proteinlerinin birikimini gösteren nükleer tıp formları. PET ismi verilen aygıtla bu proteinler birikmiş mi bakabiliyoruz. Ülkemizde yalnızca şu an amiloid-PET ismini verdiğimiz amiloid proteininin birikimi gösteren metot var. Biraz değerli ve çabucak hemen SGK tarafınca karşılanmıyor, erişimimiz sonlu.
KANDAN BAKILARAK KATIYA YAKIN BİÇİMDE TEŞHİS EDİLECEK
Bilim dünyasındaki gelişmeler hayli süratli ilerliyor. Yakın gelecekte kandan bakabileceğimiz biyo-belirteçler de olacak. Beyin omurilik sıvısından bakılan tau proteinin düzebir daha kandan da bakılabilecek. Bu sayede değişmeze yakın biçimde Alzheimer hastalığı tanısı koyabileceğiz. Kandan bakmak hayli daha kolay bir formül olduğu için birtakım riskli kümeleri çarçabuk tarayabileceğiz. Hastalığı geliştirme potansiyeli olan şahısları tespit edeceğimiz için epeyce erken vakitte teşhis koyup tedavilerine başlayabileceğiz.
Demansta tedavi süreci ne biçimde ilerliyor?
Günümüzde mevcut tedavilerimiz şu prensiple işliyor: Beynin nöron ismini verdiğimiz hücreleri birbiriyle haberleşmek için “nörotransmitter” isimli kimi molekülleri kullanırlar. Alzheimer hastalığında da iki nörotransmitterde değişiklik oluyor. Birincisi, “asetil kolin” nörotransmitterin seviyesi düşüyor. Bunun için tedavide hastalara biz asetil kolin seviyesini artıran ilaçlar veriyoruz. İkincisi, Alzheimer hastalarında “glutamat” isimli haberi molekülün aktivitesinde aşırılık oluyor. bir daha biz hastalara bu glutamat yarattığı aşırılığı olağana döndüren ilaçlar veriyoruz. Bu ilaçlar kısmi tesiri olan ilaçlar. Lakin bunun haricinde hastalara ek olarak uyku sorunu olursa uykuyla ilgili ilaçlar, idrar kaçırma olursa mesaneyle ilgili ilaçlar, yürüme bozukluğu olursa Parkinson hastalığında kullanılan ilaçlar, davranış bozukluklarında psikiyatride kullanılan ilaçlar verilebiliyor.
‘KAFA TRAVMALARINA KARŞI DİKKATLİ OLUN’
Demans ve demansın yıkıcı neticelerindan korunmak için hangi tedbirler alınabilir?
Eğitim seviyemizi yüksek tutmamız, fizikî olarak idmanlar yapmamız, entelektüel faaliyetlerin olduğu toplumsal bir biçimde yaşamamız, Akdeniz diyetine uygun beslenmemiz, kiloluysak kilo vermemiz, sigara içmememiz gerekiyor. Orta yaşlarda başımızı düşme, çarpma üzere travmalara karşı müdafaamız da fazlaca kıymetli. Şeker ve tansiyon hastalığını denetim altında tutmak, orta yaşlarda depresyona karşı korunmak, bir daha orta yaşlarda KBB muayenesinden geçerek işitme kaybına yönelik tedavilerimizi yaptırmak da faydalı. kimselerle toplantıdan izole bir biçimde yaşamaktan da kaçınmalıyız.
TÜRKİYE’NİN EN SÜRATLİ YAŞLANAN ÜLKELER ORTASINDA OLMASI, RİSK FAKTÖRÜ
2050 yılında dünyada 139 milyon demans hastasının olacağı konuşuluyor. bir daha 2050 yılında Türkiye’nin dünyada en çok Alzheimer hastasına sahip 4’üncü ülke olacağı düşünülüyor. Bunun altında yatan ana sebep ne?
Dünyada 2050 yılında mevcut demans hasta sayısının yaklaşık üç katına ulaşılacağı öngörülüyor. Türkiye’de de bu hasta sayısı maalesef artacak. Ülkemizde halihazırda 1 milyon kadar bunama hastası var. Bu 1 milyonun yaklaşık 700 bini de Alzheimer hastası. Bu sayılar artacak zira Türkiye süratle yaşlanan ülkelerden biri hatta en süratli yaşlanan ülkelerden içinde. Bu, şu manaya geliyor: Bizde süratli artan yaş kümesi, 65 yaş ve üzeri. Biz demans çeşitleri için yaşlanmanın önemli bir risk faktörü olduğunu biliyoruz. Ne kadar yaşlı bir nüfusa sahipsek bu hastalığın görülme sıklığı o kadar fazla oluyor. 2050 yılında da Türkiye’de her 5 bireyden 1’inin yaşlı olacağı yani 65 yaş ve üzeri olacağı varsayım ediliyor. bu biçimde bir durumda da ülkemizdeki mevcut hasta sayısının en az iki kat artacağını söyleyebiliriz.
‘PANDEMİ DEVRİNE ADAPTE OLMAKTA ÇOK ZORLANDILAR’
Pandemi periyodu demans hastalarını nasıl etkiledi?
Kovid-19 enfeksiyonu için en riskli küme yaşlı hastalar ve bizim demans hastalarımızın maalesef ki büyük bir çoğunluğu bu yaşlı küme ortasında kalıyor. Bu kümedeki yaşlılar hastalığı hayli ağır bir biçimde geçiriyor, hastalığı kaptığında mevt oranları ya da ağır bakım yatış oranları epey daha yüksek. Demans hastaları kendilerini ne yazık ki koruyamıyorlar. Maske takmakta, arayı ayarlamakta zorlanıyorlar. Bundan dolayı da hastalığı kapma ihtimalleri daha yüksek.
Ayrıyeten demans hastaları bu meskenlere kapanma devrinde epey sıkıldılar. Bu hastaların birden fazla dışarı çıkmadıkça rahatlayamayan hastalar, o niçinle meskende önemli problemler yaşadılar. Yakınlarına kızan, uyuyamayan, saldırganlaşan, hayaller goren demans hastalarımız oldu. Biz bu vakitte hastalarımıza sakinleştiriciler vermek durumunda kaldık. Doğal hastalara bakan aile bireyleri de epeyce fazla zorluk çektiler. Pandemi periyodunda izole biçimde yaşayan demans hastalarını hastalık bulaştırma korkusu yüzünden kimse ziyaret edemedi, hastalar yakınlarını bakılırsamedi. Huzurevlerinde yatan hastalar bundan fazlaca fazla etkilendi. Pandemide biroldukca şeyi dijitale taşıdık ancak maalesef demans hastaları, buna ahenk gösteremediler. Demans hastalığının ana bulgularından biri de yeniliklere alışamamasıdır. Yeni bağlantı kanalları, ömrümüze giren birtakım yeni teknolojik değişimler maalesef ki hastalar tarafınca benimsenemedi.
Şunu da söylemeliyiz; aşılanma yardımıyla hastalığa yakalanma oranlarında önemli bir düşüş yaşandı. Hastalarımızdan aşısı yokken daha temkinli davranılmasını istiyorduk fakat aşıları tam hastalarımızda artık biraz daha rahatız. Maskelerini takıp aralıklarını muhafazaları kaydıyla toplum içine karışmalarına bir şey demiyoruz hatta teşvik ediyoruz.
‘ALZHEİMER İLACI NOKTASINDA YÜZ GÜLDÜREN GELİŞMELER OLDU’
Alzheimer için yapılan ilaç ve tedavi çalışmaları demans hastalarını nasıl etkileyecek?
Bu sene Alzheimer hastalığıyla ilgili yüzümüzü güldüren gelişmeler oldu. Bunlardan birincisi, Amerikan Besin ve İlaç Dairesi (FDA), “aducanumab” isimli bir ilaca koşullu ve kısmi onay vererek erken devirdeki Alzheimer hastalarında kullanılabileceğine karar verdi. Bu ilaç, Alzhemier hastalarının beyninde biriken amilod proteinini temizliyor. niye kısmi ve koşullu? Zira bu ilaç hastaların beyninden bu proteini temizliyor ancak çabucak hemen tesirli olduğu tam olarak gösterilebilmiş değil. FDA, bu ilacın potansiyel olarak tesirli olacağını düşündüğü için bu onayı verdi lakin ilacı geliştiren firmaya da “Hastalar üstündeki olumlu etkisini göstermelisin, bunun için de da bir çalışma yapmalısın” kuralını koydu. Artık bu çalışma başlatıldı. Hastaların şikayet ettiği sıkıntılara olumlu bir biçimde yansıyacak mı bunu bakılırsaceğiz.
FAZ 3’Ü GEÇEN İKİ İLAÇ DAHA VAR
birebir vakitte Faz 3’ü geçen iki ilacımız oldu. Şimdiye kadar Alzheimer ile ilgili ilaçlar Faz 1, Faz 2’yi geçip Faz 3’te başarısız oluyordu ancak bu sene iki tane ilaç bunu geçebildi. Faz 3 kademesi, ilaçların aktifliğini gösteren evredir. “Bu iki ilaç da artık Alzheimer hastalığında etkilidir” dedirten sonuçlar var. Lakin bir ilacın hastalarda kullanılması için tek bir Faz 3 çalışması kâfi değil. İşi garantiye almak için iki Faz 3 çalışmasının yapılması ve ikisinde de tesirli olduğunun gösterilmesi gerekir. Bu niçinle birinci çalışmaları olumlu sonlanan iki ilaç için artık ikinci defa Faz 3 çalışmaları yapılacak. Bunlarda da tesirli olduğu ortaya temalırsa hastalarda kullanılabilir basamağına gelinecek. Faz 3 etabına geçmiş onlarca ilaç var, bunların çalışması sürüyor ve olumlu sonuçlar gelmesini bekliyoruz. Erken teşhis burada ehemmiyet kazanıyor zira bu ilaçların büyük bir çoğunluğu hastalığın erken devrinde tesir eden ilaçlar.
KANSERDEKİ ÜZERE HASTAYA ÖZEL TEDAVİLER UYGULANABİLECEK
Hastalığın gidişatıyla ilgili olumlu tesiri gösterilen bir ilaç yoktu, lakin FDA’in onay verdiği ve Faz 3 çalışmasına geçen iki ilaç hastalığı yavaşlatma potansiyeli olan ilaçlar. Çalışmaları süren öbür ilaçlar da başarılı olursa gelecekte Alzheimer tedavisi günümüzden hayli farklı olacak. Bilhassa hastaların durumlarına göre, hastaların beyinlerinde biriken proteinleri durumuna göre özelleşmiş tedaviler olacak üzere duruyor. Bunu biraz kanser hastalığının tedavisindeki gelişmelere benzetebiliriz. Kanser tedavisinde kullanılan ilaçlar, öteki ilaçların devreye girmesine vesile oldu. Alzheimer hastalığında da durumun bu biçimde olacağını düşünüyoruz.